Kansen na corona

Het doorstaan van de coronacrisis is vooral een oefening in geduld. Als je geen vitale functie bekleedt, is de belangrijkste bijdrage die je kunt leveren thuisblijven. Daar maken we kennis met een leven dat voor de meesten nieuw is. En dat is niet alleen maar kommer en kwel. Het haasten van afspraak naar afspraak is voorbij, in de file staan behoort tot het verleden en we brengen veel tijd door met onze kinderen. ‘In plaats van een lockdown, kun je dit ook een slowdown noemen,’ zegt Lars Moratis, als hoogleraar en lector duurzaamheid verbonden aan de Antwerp Management School en Breda University for Applied Sciences. ‘Het is een fenomenaal experiment.’

Onze noodgedwongen pas op de plaats heeft bovendien een groen randje. Het nieuwe coronavirus heeft het vliegverkeer, wereldwijde transportstromen en andere vervuilende zaken nagenoeg stilgelegd. Miljoenen auto’s staan stof te verzamelen, lokale productie herleeft. De zwaar vervuilde lucht boven wereldsteden klaart op en de CO2-uitstoot is aanzienlijk lager. Zelfs wilde dieren wagen zich in de stad. Velen zien hier de voortekenen van een aanstaande transitie naar een duurzame wereld.

In welke wereld we wakker worden wanneer deze coronacrisis bezworen is, weet niemand. Maar dat die wereld er misschien heel anders uitziet, leert het verleden. De samenleving waarin we nu leven kwam mede tot stand door een van de meest duistere perioden uit de geschiedenis. ‘De crisis van de jaren dertig en de Tweede Wereldoorlog inspireerden de inrichting van de verzorgingsstaat,’ zegt Jan Luiten van Zanden, hoogleraar (economische) geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. ‘Dit nooit meer, was de heersende gedachte bij naoorlogse politici.’ Tegelijkertijd resulteert niet elke crisis in een grote verandering. ‘De crisis van 2008 heeft niet veel opgeleverd,’ zegt Van Zanden. ‘Het fragiele bankwezen is nauwelijks hervormd en de transitie naar een duurzame samenleving is uitgebleven.’

Of een crisis uitmondt in grote verandering hangt in belangrijke mate af van de politieke besluitvorming en de publieke opinie. Volgens Ellen van der Werff, universitair hoofddocent sociale psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, is bereidheid tot verduurzaming er. ‘Je zou het niet zeggen, maar veruit de meeste mensen vinden milieu belangrijk,’ vertelt ze. ‘De coronacrisis doorbreekt gewoontes en dat biedt de kans om ons gedrag te heroverwegen. We ontdekken nu bijvoorbeeld dat thuiswerken voordelen heeft. Naar het werk reizen hoeft blijkbaar niet per se. Ook hebben we de tijd om na te denken over hoe we straks ons leven willen inrichten. De kans is alleen heel groot dat we in oude patronen vervallen wanneer we dezelfde barrières als voorheen tegenkomen. Daar ligt een belangrijke taak voor beleidsmakers.’

Beleidsmakers op hun beurt zijn terughoudend als het op duurzaamheidsmaatregelen aankomt. Van der Werff wijt dat aan een sterke focus op economische argumenten. ‘Beleidsmakers denken dat mensen vooral door geld gedreven worden,’ zegt ze. ‘Ze zijn huiverig voor maatregelen die burgers in de portemonnee raken. Maar onderzoek laat zien dat wanneer het om duurzaam gedrag gaat, mensen zich eerder laten overtuigen door morele argumenten. Ze willen het goede doen. Ze willen bijdragen aan het collectief. Economische argumenten werken vaak zelfs averechts.’

Ook Moratis ziet de kans die de crisis biedt. ‘Dit zou hét moment kunnen zijn voor de herwaardering van de publieke zaak,’ zegt hij. ‘Het wordt nu heel duidelijk hoe belangrijk zorg en onderwijs zijn. En net als zorg en onderwijs is tegengaan van klimaatverandering in ons gezamenlijk belang.’ Toch voorziet Moratis geen radicale koerswijziging. En dat ligt vooral aan die andere factor die (naast de publieke opinie en politieke besluitvorming) bepaalt hoe we uit deze crisis komen: de markt.

‘We zijn gevangen in het economische denken,’ zegt Moratis. ‘Het neoliberalisme zit in de haarvaten van de macht. Alleen wat we in euro’s kunnen uitdrukken heeft waarde. Dit heeft geleid tot een uitholling van de publieke zaak. Duurzaamheid is daardoor slechts een middel en nooit een doel. Pas na enorme schandalen volgen kleine stappen. Kijk bijvoorbeeld naar dieselgate. Het kostte Volkswagen honderd miljard euro en pas daarna zette het bedrijf een paar stappen in de goede richting. En zelf zitten we ook gevangen in het systeem. We moeten tenslotte onze hypotheek betalen.’

Als deze crisis leidt tot verduurzaming, dan gebeurt dat vanuit economische motieven. ‘Deze crisis luidt op natuurlijke wijze het einde van het globaliseringstijdperk in,’ zegt Van Zanden. ‘Bepaalde onduurzame sectoren krijgen harde klappen. Het over de wereld heen en weer sjouwen van bloemen is economisch niet meer vol te houden. En het wereldwijde toerisme krijgt een enorme opdoffer. We blijven elkaar wantrouwen en zitten niet langer te wachten op buitenlandse bezoekers. Dit zijn sterke economische argumenten.’

Geen radicale verandering dus. Dat is niets nieuws. ‘Verandering gaat met kleine stapjes en beetjes,’ zegt Van Zanden. ‘Crises leiden nooit tot een u-bocht. Ze versnellen reeds bestaande trends. De verzorgingsstaat kwam niet uit het niets, de sociale kwestie speelde ook al in de negentiende eeuw. En dat er een einde aan de globalisering zou komen, voelde je met de verkiezing van Trump al aankomen.’

Toch vindt Van Zanden dat we niet bij de pakken neer moeten zitten. ‘We moeten blijven dromen. Het is belangrijk om die dromen op te schrijven en elkaar te overtuigen.’ Moratis steekt daar veel tijd in. Samen met zijn collega Frans Melissen publiceert hij met grote regelmaat opiniestukken in landelijke, regionale en lokale dagbladen. ‘Wij willen de assumpties, dogma’s en machtsstructuren blootleggen,’ zegt hij. ‘Als er niets verandert aan de dominantie van bedrijven, blijven we aanmodderen.’

Zet de coronacrisis je als thuisblijver aan tot dromen over een betere wereld? Gebruik deze inspiratie dan om je leven te beteren. ‘Als je niet in oude gewoontes wilt terugvallen, moet je nu concrete plannen maken,’ zegt Van der Werff. ‘Wil je straks vaker op de fiets naar het werk? Bedenk dan wat de barrières waren die je daarvan weerhielden en hoe je die kunt wegnemen.’