Urbex et orbi

‘We beginnen met een stukje uitleg tijdens de koffie/thee. Dan op naar de fabriek bij daglicht en in het donker. Tussentijds vrijblijvend diner in aangrenzend restaurant met zijn allen (…). Aan de orde komt: hoe te urbexen, Manueel fotograferen, Kleurtemperatuur…’

Was urban exploring – afgekort: urbex – tot tien jaar geleden vooral een undergroundbezigheid, het domein van eenlingen die met lak aan het concept privé-eigendom gebouwen en terreinen binnendrongen om hun reportages te maken, anno 2020 is van die subcultuur weinig over. Urbex is mainstream geworden, iets wat niet mag ontbreken in het repertoire van de enthousiaste amateurfotograaf.

Het aantal cursussen, workshops en urbexreisjes – zoals omschreven in de eerste alinea – dijt almaar uit, het aantal fotografiewebsites gewijd aan urbex is schier eindeloos, elk jaar weer verschijnen talloze koffietafelboeken.

Zelfs op de besloten fora waar urbexers van het eerste uur hun vondsten plaatsten, ver buiten het oog van het grote publiek, zijn undergroundvibes inmiddels vrijwel afwezig.

‘Het forum is actief en heeft een prettige uitstraling waarin alles besproken kan worden (…). Op het forum heerst een gezellige sfeer,’ aldus de reglementen van het besloten forum urbex.org. Het klinkt bijna als een dreigement, maar toch, het staat er. Wat er ook staat is een uitspraak die je steevast tegenkomt als het woord urbex opduikt: ‘Leave nothing but footprints, take nothing but pictures.’

‘Dat motto is sleets geraakt, en dat geldt ook voor die andere regel die binnen de urbexwereld voor zich sprak: nooit de locatie prijsgeven waar je de foto hebt gemaakt.’ Marco Delnoy was politieagent in de tijd dat hij aan urbex deed. ‘Het is een overtreding, meer niet: je kunt een boete krijgen. Mijn districtchef wist ervan en vond het prima.’ Inmiddels heeft Delnoy het wereldje vaarwel gezegd, gedesillusioneerd. ‘Zodra je de locatie van een foto deelt gaat het rond als een lopend vuurtje. Iedereen gaat eropaf en binnen drie weken zie je wandelpaden ontstaan. Je ziet precies hoe je er moet komen, waar een gat in de omheining is. Locaties worden overlopen, metaaldieven kijken ook mee.’

En daar blijft het vaak niet bij volgens Delnoy, want er zijn ook urbexers die op een locatie bewust vernielingen aanrichten, zodat iemand anders er geen foto’s meer kan maken. ‘Kastelen werden gewoon in de fik gezet, Château Sécession in Frankrijk bijvoorbeeld, in 2017. Alles werd van de muren getrokken en daarna ging het in vlammen op. Ik vond het mooi om die oude dingen te fotograferen, maar ik haak af als het helemaal naar de knoppen geholpen wordt.’

Rond 2015 ging het mis volgens Delnoy. ‘Plotseling was er heel veel aandacht voor, er kwam zelfs een tv-programma, gemaakt door een van de urbexpioniers. Het werd echt een hype.’

Bob Thissen, de pionier waar Delnoy op doelt, bevestigt de uitwassen. ‘Ik heb iemand gekend die leefde van urbex, die trok er met een jutezak op uit.’ De beschuldigingen vindt hij echter onterecht. ‘Ik zal er ongetwijfeld aan hebben bijgedragen, maar de tijd dat alleen op geheime fora werd gepost was voorbij toen Facebook en Instagram groot werden.’

Thissen maakte tv-programma’s over urbex, geeft lezingen, publiceert boeken en wordt als expert ingehuurd, onder meer door National Geographic: ook hij heeft van urbex zijn beroep gemaakt.

‘Vroeger was het heel erg underground. Als iemand in de media kwam was hij een eikel die het verpestte voor iedereen. Maar het is nu mainstream geworden. Als ik vroeger vertelde wat ik deed hadden de mensen geen idee waar ik het over had, ik denk dat hier (in Zuid-Limburg, red.) nu in elk dorp wel een paar urbexers zijn.’

Het betekent niet dat hij afscheid heeft genomen van de oude mores. Vermelden waar de locatie zich bevindt, is nog steeds anathema. Foto’s publiceert hij pas nadat anderen de locatie ook hebben bezocht of als het betreffende object gesloopt is. Of wanneer locaties zo moeilijk te bereiken zijn dat toch niemand hem achterna reist.

En dat laatste is inmiddels bijna onontkoombaar, want het wordt steeds lastiger om leegstaande objecten te vinden. De urbexhype heeft ertoe geleid dat het meeste laaghangende fruit wel is geplukt. Nederland was al geen urbexwalhalla, want alles wordt vrijwel meteen gesloopt en herontwikkeld, zo klinkt het. Maar ook in landen waar het wemelde van vergeten kastelen en fabrieken moet je tegenwoordig goed zoeken.

‘De komende jaren zullen de gebieden waar het nog mogelijk is die bijzondere schoonheid van verval te vinden alleen maar minder worden. Schrijf je dus snel in,’ aldus de organisator van een urbexworkshop sans ironie.

En daarom worden ook andersoortige locaties opgezocht. In de Verenigde Staten hebben urbexers de suburbs ontdekt als plek waar teloorgang en melancholie voor het oprapen liggen, het gevolg van de crisis van 2008: aan (door hypotheekschuld) verlaten koopwoningen geen gebrek. In Groot-Brittannië waarschuwde de politie onlangs nadat ze drie jongens ternauwernood uit het stadsriool had weten te bevrijden – daarin afdalen is een trend op YouTube.

Ook jonge vloggers hebben urbex dus ontdekt. Ze worden door de oude garde met wantrouwen bekeken, omdat ze locaties zouden weggeven, omdat liefde voor de ‘dingen die voorbijgaan’ zou ontbreken.

‘Het gaat om de kick,’ zegt Davey Podrabsky van ‘Urbex Explore’, een YouTubekanaal met 15.000 volgers. ‘Adrenaline, de kans om gepakt te worden, het avontuur, je weet niet wat er binnen staat.’

Op dit in 2017 gestarte kanaal staan inmiddels 200 filmpjes, sommige ervan zijn meer dan 100.000 keer bekeken. Ze kwamen er meermalen mee in het nieuws, zoals toen ze filmden in een winkelcentrum en daar panden aantroffen waar de hele inventaris (sportschoenen, ski’s) was achtergelaten. Of toen ze in februari van dit jaar in een wokrestaurant in Ewijk niet alleen keurig gedekte tafels aantroffen, inclusief flesjes wijn, maar ook, op zolder, de resten van een wietkwekerij.

Ophef was er ook begin 2019. ‘We staan vandaag in België, in een verlaten doktersschool. Het is binnen echt superziek, keigroot, supervette dingen liggen er nog. Ze hebben de deur gewoon open laten staan, dus lekker makkelijk,’ zegt presentator Podrabsky. Eenmaal binnen blijkt het licht niet eens afgesloten. Wat ze aantreffen: een grote hoeveelheid medische instrumenten en machines (‘hier, zo’n apparaat waar ze baby’s in stoppen als ze te vroeg geboren zijn’), vitrines vol botten en schedels, hersenen op sterk water. Op een deur staat ‘kamer voor ontleedkunde’. Ze gaan naar binnen. Er staat een tafel. ‘Hier hebben gewoon dode mensen op gelegen, moet je effe beseffen dit, supervet!’ De ‘historische sensatie’, in ongebruikelijke bewoordingen wellicht, maar toch, onmiskenbaar.

Ook fotograaf Thissen legt zich sinds 2017 toe op film. Er was behoefte aan, zegt hij: andere tijden. Zijn eigen urbexkanaal op YouTube heeft 250.000 abonnees. De films en fotoreportages zijn opgenomen over de hele wereld. Niet zelden op gevaarlijke locaties. Hij filmde in onderzeeërs, sloop over zwaarbewaakte militaire terreinen. In Oekraïne werd hij opgepakt toen hij oude Russische militaire vliegtuigen fotografeerde. ‘Ze dachten dat ik een Russische spion was.’

Thissen reisde ook af naar Fukushima. ’s Nachts drong hij de verboden zone binnen door kilometers over het spoor te lopen, ‘verkleed als een zwarte ninja’: de donkere kleding over zijn witte stralingspak diende om bewakingscamera’s te misleiden. ‘Eenmaal midden in het gebied heb ik gewacht tot het licht werd. Toen heb ik een paar gebouwtjes gedaan en ben ’s nachts weer naar mijn hotel gegaan. Dat heb ik zo een aantal dagen volgehouden.’ Het resulteerde in apocalyptische beelden: bergen stinkend afval, gras dat overal woekert, dieren die de straten voor zich opeisen. ‘Wilde zwijnen vooral, die ruiken het achtergelaten voedsel in huizen en winkels en rammen gewoon met hun koppen door de ruiten om erbij te komen.’

Het is een vorm van ramptoerisme, erkent Thissen. Zoals urbexlocaties in wezen sowieso vaak plaatsen van groot verdriet zijn, getekend door faillissementen en (massa)ontslagen, door brand of natuurgeweld. ‘Maar gaandeweg ben ik het steeds belangrijker gaan vinden om een stuk geschiedenis te documenteren dat anders verloren zou gaan. Bij Fukushima krijgt niemand toestemming om er binnen te gaan. Ze zijn nu alles aan het opruimen. Volgend jaar is er niets meer te zien van die hele ramp. Als niemand daar de wet had overtreden waren de beelden van die lege winkels en straten nooit gemaakt, had niemand dat ooit te zien gekregen. Dingen vastleggen voordat ze voorgoed verdwijnen, daar gaat het me om.’