VPRO Gids 31

1 augustus t/m 14 augustus
Pagina 64 - ‘woensdagetalage’
papier
64

woensdagetalage

Wat moet je op deze dag zien en horen? Lees onze etalage met programmatips, onze filmselectie en de mooiste radio: klassiek, jazz en wereldmuziek.

De som der delen

Onderzoek naar de (intelligentie van) de zwerm toont fascinerend functioneel groepsgedrag.

De kennis van nu special
NPO 2 22.05-23.05 uur

De zwerm is overal: de spreeuwen aan de avondhemel, de ganzen hoog in de lucht in V-formatie, de olifanten stampend in hun kudde, de haringen tijdens hun jaarlijkse trek. Insecten zwermen naar hartenlust. De bijenkolonie, de mierenheuvel, de dans van de strontvlieg Tokunagayusurika akamusi – allemaal zwermgedrag. Sommige bacteriën bewegen zich als een wolfsroedel. Zelfs planten zwermen: de wortels die zo ergerniswekkend het plaveisel omhoog duwen doen dat niet zomaar, het is geen uitdrukking van hun allerindividueelste expressie, wortels communiceren met elkaar en vormen gezamenlijk patronen die zich niet statistisch laten wegverklaren als toeval.
Essentie van de zwerm: eendracht maakt macht, maakt intelligent. Bijen hebben een brein ter grootte van een zandkorrel, maar als kolonie zijn bijen in staat tot het uitvoeren van zeer complexe taken. ‘Zwermintelligentie’ is het begrip dat hiervoor wel wordt gebruikt: de zwerm is een superbrein.
Onderzoek naar zwermgedrag wordt de laatste jaren aangejaagd door AI-technologie. Bestudering van zwermen wordt nu pas goed mogelijk. In de special van De kennis van nu krijgen spreeuwen zendertjes omgegord, duikt een dronevalk naar een groep ganzen en zoeken sprinkhanen in een virtuele werkelijkheid naar grassprietjes.
Praktisch nut van het onderzoek strekt zich niet alleen uit tot het uitvoeren van taken waarbij de kans op falen erg groot is, zoals bij ruimteonderzoek waar microrobotzwermen – valt één micro-robot uit dan zijn er nog genoeg ‘collega’s’ over om het project succesvol af te ronden – of de ontwikkeling van bijvoorbeeld zelfrijdende auto’s. Onderzoek kan ook bijdragen aan het vinden van methoden om de negatieve effecten van zwermgedrag te bestrijden, zoals in het geval van crowd management bij voetbalwedstrijden of de sprinkhanenzwermen die hele continenten kaalvreten: sprinkhanen overigens die pas uitzwermen als hun leefgebied te klein wordt – iets om over na te denken. In oorlogsvoering kan zwermonderzoek eveneens zijn diensten bewijzen. De Amerikaanse marine testte al killer drone-zwermen, waarbij kleine autonoom opererende bootjes gezamenlijk een doel aanvielen.
Zwermgedrag brengt voordelen voor de groep, maar dat betekent niet dat het ieder afzonderlijk lid het beste brengt. Van harmonie of zelfs – wat vaak wordt geopperd – altruïsme is niet per se sprake. In bijenkoloniën is sociale repressie heel gewoon, als een werkster het in haar hoofd haalt zich te willen voorplanten, worden haar eitjes door de anderen opgegeten. De Belgische entomoloog Tom Wenseleers, die onderzoek deed naar bijenkolonies, vergeleek deze eens met een ‘politiestaat’. En ook de populaire opvatting dat het ontstaan van een zwerm (of kudde) voortkomt uit het gedeelde belang van de individuele dieren staat al lang ter discussie: wordt een kudde of zwerm aangevallen dan worden volgens de ‘zelfzuchtigekuddetheorie’ de gevaarlijkste plekken, aan de buitenzijde, vergeven aan de ondergeschikte broeders en zusters en schuilen de dominante leden veilig in het midden.
HANS VAN WETERING

Depechemania

Depeche Mode heeft bijzondere fans, zo blijkt uit Anton Corbijns documentaire Spirits in the Forest.

Depeche Mode – Spirits in the Forest
NPO 3 21.05-22.30 uur

‘Een concert van Depeche Mode voelt als een kerkdienst waar niets aan kan tippen. Het is een gedeelde spirituele ervaring die je oplaadt met energie en positiviteit.’ Aan het woord is de Amerikaanse Liz, die in haar leven het nodige voor de kiezen heeft gekregen: racisme, kanker, een scheiding. Naar eigen zeggen heeft ze zich vooral staande kunnen houden dankzij haar liefde voor Depeche Mode.

In Spirits in the Forest – A Depeche Mode Film leren we nog vijf superfans van de Britse popgroep kennen, die allemaal hun eigen bijzondere verhaal hebben. Zo luisterde de Roemeense Christian als tiener illegaal naar de band, omdat westerse popmuziek onder het CeauSescu-bewind verboden was. Hij leerde zichzelf Engels om de teksten te kunnen vertalen voor zijn vrienden. En de Franse Carin leed na een ongeluk aan geheugenverlies. Een nummer van Depeche Mode was het enige uit haar oude leven wat ze nog herkende.
De portretten van de fans worden afgewisseld met beelden van een Depeche Mode-concert in Berlijn, waar alle hoofdpersonen elkaar in de zomer van 2018 ontmoeten. Daarmee is Spirits in the Forest een originele productie geworden: deels concertfilm, deels documentaire over ‘fandom’ en de kracht van muziek. Regisseur Anton Corbijn – al zo’n dertig jaar Depeche Modes huisfotograaf, -filmer en -ontwerper – bedacht het concept samen met de band. De fans werden geselecteerd uit een grote verzameling brieven, e-mails en Facebookberichten die de groep in de loop der jaren ontving. Corbijn zegt hierover in popmagazine NME: ‘De relatie tussen Depeche Mode en z’n fans is echt iets bijzonders. De fans zijn zeldzaam toegewijd en hebben daar vaak diep emotionele redenen voor. De muziek spreekt ook een heel divers publiek aan, dat verspreid is over de hele wereld.’
Spirits in the Forest is een ode aan die fans, maar weet hun enthousiasme ook invoelbaar te maken in de livescènes. Want inderdaad zeg, wat een energie en vakmanschap etaleert Depeche Mode nog altijd, maar liefst veertig jaar (en vele persoonlijke drama’s) na de oprichting. Prachtig document.
RICK DE GIER

vpro cinema filmselectie

The Notebook
NET 5, 23.00-01.20 uur

Verenigde Staten 2004. Romantisch drama van Nick Cassavetes. Met o.a. Ryan Gosling, Rachel McAdams, James Garner, Gena Rowlands en Joan Allen.

Met de verfilming van de smeuïge bestseller The Notebook van Nicholas Sparks liet regisseur Nick Cassavetes zien dat hij niet langer wedijvert met het grimmige werk van zijn vader. Zoon Nick maakte zowaar een tranentrekker, een romantische film met de pracht en de voorspelbaarheid van een onbewolkte zonsondergang. De raamvertelling wordt verzorgd door oude rot James Garner die een vergeetachtige oude vrouw (Gena Rowlands, Nicks moeder) voorleest over de zwaar op de proef gestelde liefde tussen Noah en Allie (Ryan Gosling en Rachel McAdams), een relatie die wisselend bloeide en verdorde vanaf de jaren dertig van de voorbije eeuw. Een grandioos liefdesverhaal, vertolkt door dito acteurs.

Zomerhitte
RTL 8, 20.30-22.30 uur

Nederland 2008. Drama van Monique van de Ven. Met o.a. Sophie Hilbrand, Waldemar Torenstra, Jeroen Willems, Johan Leysen en Cees Geel.

Monique van de Ven greep voor haar eerste bioscoopfilm als regisseur naar een boek van Jan Wolkers, de schrijver met wiens oeuvre haar eigen carrière is verstrengeld. Ze koos voor het boekenweekgeschenk uit 2005, waarin natuurfotograaf Bob (Torenstra) gefascineerd raakt door geschiedenisstudente Kathleen (Hilbrand), die onfrisse banden heeft met een oudere Texelse onderwereldfiguur. Scenarist Edwin de Vries staat meer dan nodig stil bij tassen vol drugs, een lijk en achtervolgingen, terwijl juist de beelden van verwaaid, ruig Texel zo'n mooie ode zijn aan een van Hollands meest markante auteurs.

U.S. Marshals
VERONICA, 20.30-23.10 uur

Verenigde Staten 1998. Actiefilm van Stuart Baird. Met o.a. Tommy Lee Jones, Wesley Snipes, Robert Downey jr, Joe Pantoliano en Daniel Roebuck.

In het vermakelijke achtervolgingsdrama The Fugitive (1993) liet gewiekste U.S. Marshal Gerard (Jones) zien hoe je een ontsnapte gevangene bruut en tegelijkertijd gewetensvol opjaagt. In deze superieure vervolgfilm gaat hij weer aan de slag nadat een vuurgevaarlijke crimineel (Snipes) ontsnapt uit een vliegtuig. Downey jr verzorgt de obligate maar piekfijn uitgevoerde competentiestrijd als zuigende FBI'er die moet samenwerken met de tergend efficiënte Gerard. De scenaristen kauwden de grootste brokken voor zodat je niet hoeft te gissen naar het verloop. Bekwame actiefilm.