Emotieporno

Slechts zes uitzendingen van elk een halfuurtje zijn het, in dat voorjaar van 2005. Het recept is ogenschijnlijk eenvoudig, maar de kijkcijfers voor Probleemwijken rijzen de pan uit. Stuur een cameraploeg een achterstandswijk in en registreer daar wat er gebeurt, op straat en bij de bewoners thuis. En zie daar: een reeks choquerende portretten van Hollandse volkswijken, reality-tv op haar schrijnendst. Voor het oog van de camera komen de meest treurige zaken aan het licht, want in de buurten balt zich allerlei maatschappelijke narigheid samen: werkloosheid, criminaliteit, burenruzies en drankmisbruik.

Zo reduceert SBS 6 onder meer Assen-Oost, Duindorp en de Wielenpôlle in Leeuwarden tot een allegaartje van lanterfanters, hoerenlopers en criminelen. De schijnbaar argeloze bewoners laten zich makkelijk stigmatiseren, want ze zijn bereid om de meest intieme zaken over hun leven te delen. Maar na het zien van de uitzendingen voelen de buurtbewoners zich in hun hemd gezet. SBS 6 zou een misleidend en veel te negatief beeld van de wijken schetsen. Het camerateam zou de deelnemers bovendien iets in het vooruitzicht hebben gesteld als ze goed meededen en hen ook opgejut hebben door steevast blikken bier aan te bieden tijdens het draaien.

De vlam slaat pas echt in de pan na de aflevering over de Graafsewijk in ’s-Hertogenbosch. Daarin dreigen de bewoners uit hun huis gezet te worden omdat er wietplantages bij hen zijn aangetroffen en komt ook bromsnor Willem aan het woord. Hij bekent meerdere gevangenisstraffen te hebben uitgezeten, onder meer omdat hij zich heeft vergrepen aan zijn achtjarige stiefdochter, de dochter van Willie, de vrouw met wie hij samenwoont en voortdurend kibbelt. Direct na de uitzending breken hevige rellen uit in de wijk, die pas uitdoven als de ME de buurt afsluit. Willem en Willie zijn net op tijd door de politie in veiligheid gebracht, want woedende buurtbewoners gaan voor eigenrichting: ze gooien de ruiten van Willem en Willie in, slepen de huisraad naar buiten en steken de stapel in de fik. Ze pikken het niet dat pedofielen wel en wiettelers niet in de buurt mogen blijven wonen. De commotie betekent einde oefening voor Probleemwijken op televisie: SBS 6 besluit het programma direct van de buis te halen. De nog klaarliggende aflevering over de Utrechtse Geuzenwijk wordt nooit uitgezonden.

Maar de geest is dan al uit de fles en de serie groeit uit tot regelrechte culthit. De afleveringen komen terecht op YouTube en Dumpert, waar telkens nieuwe generaties kennismaken met de volksbuurten. Dat sommige wijken inmiddels zijn opgeknapt en veel geportretteerden niets meer met de serie te maken willen hebben, doet er niet toe – de serie blijft gretig aftrek vinden. Een in 2012 opgerichte Facebookgroep met liefhebbers die een tweede seizoen willen, heeft een flinke schare volgers. En een oproep op Twitter van televisiepersoonlijkheid Tim Hofman om een Probleemwijken-marathon te organiseren in een bioscoop wordt in 2018 eveneens warm onthaald.

Een deel van de aanhoudende populariteit heeft te maken met de onverwoestbare typetjes die de camera van de buurtbewoners maakte. De uitspraken die ze in de uitzendingen doen, maken in menig vriendengroep en op allerlei internetfora al jaren onderdeel uit van het vaste vocabulaire, als een soort running gags die toe te passen zijn in allerlei situaties. Bijzonder geliefd is Geert uit Assen-Oost, die zijn eigen leven samenvat met de woorden ‘een beetje stelen, een beetje zuipen’. En sinds Kees uit het Eindhovense Woensel-West in de serie de verwensing ‘stervende hoerenkankerkachel’ naar zijn weigerende kachel slingerde, komt hij niet meer van de bijnaam Kees Kankerkachel af.

Bar Smoke in Groningen weet wel raad met de populariteit van Probleemwijken en organiseerde dit voorjaar een heuse pubquiz over de serie. Ook bij initiatiefnemer Sander Bos en zijn vriendengroep bleven na de uitzending in 2005 verschillende uitspraken hangen, vertelt hij aan de telefoon. ‘Ik liep al langer rond met het idee iets met de serie te doen en kreeg bij een biertje in de kroeg opeens een heldere inval: een pubquiz! De aankondiging op Facebook ging al snel een eigen leventje leiden. De respons was enorm, vanuit heel Nederland stroomden inschrijvingen binnen. Daarom besloten we meteen maar voor drie achtereenvolgende avonden Probleemwijken-quiz te gaan.’ De horecalockdown gooide roet in het eten en het café zag zich genoodzaakt er een online-evenement van te maken. Dat betekende weer een impuls voor de aanmeldingen en uiteindelijk deden half mei maar liefst 250 teams van elk vier à vijf personen mee aan de quiz. Dat Probleemwijken zijn tweede leven te danken heeft aan de onlinegemeenschap, blijkt wel uit de demografie van de mensen die meededen aan de quiz: een aanzienlijk deel valt in de leeftijdscategorie tussen de 18 en 24 jaar – te jong om de serie in 2005 te hebben meegekregen.

Gevraagd naar wat Bos zelf zo leuk vindt aan de serie, antwoordt hij dat het simpelweg hele vermakelijke televisie is. ‘Veel Hollandser wordt het eigenlijk niet.’ Hij voegt eraan toe dat de serie lang niet voor iedereen leuk was. ‘De buurtbewoners zijn door de televisie wel een beetje een bepaalde kant op gedrukt, en de serie is lang niet voor iedereen goed afgelopen. Dat is droevig.’ Daarmee doelt de Groninger niet alleen op de negatieve publiciteit die de serie voor de wijken oplevert, maar ook op ten minste één zelfmoordgeval, vermoedelijk gerelateerd aan de uitzendingen. Een van de ‘hoofdrolspelers’ van de aflevering over de Groningse Oosterparkwijk maakte in april 2005 een einde aan zijn leven, volgens zijn vrouw sterk ingegeven door de uitzending.

Volgens mediawetenschapper Linda Duits, verbonden aan de Universiteit Utrecht, schuilt een deel van de aantrekkingskracht van Probleemwijken ook in de fascinatie in onze cultuur voor mensen die buiten de lijnen staan en grensoverschrijdend gedrag vertonen. En criminaliteit, geweld en andere dingen die niet mogen zijn natuurlijk nog een stukje spannender als je het gevoel hebt dat het echt is, zegt ze. ‘Mensen die naar de serie kijken zullen vooral uit de middenklasse komen en het gevoel hebben een intiem inkijkje te krijgen in een wereldje dat ver van hen afstaat. Die spanning tussen kijker en de personen in het programma is bijvoorbeeld ook sterk aanwezig in Temptation Island, waar veel hoger opgeleiden naar kijken.’ Kijken naar Probleemwijken is dus stiekem ook een beetje neerkijken op de onderkant van de maatschappij? Dat is te kort door de bocht, meent Duits. ‘Er zal natuurlijk om de personages in Probleemwijken gelachen worden, maar er zal ook met hen meegelachen worden. Het gaat ook om bewondering, bijvoorbeeld voor de dapperheid van de deelnemers, hun manier van leven of omdat ze dingen doen die de kijkers zelf niet durven. Het is niet alleen neerkijken, maar ook vergelijken.’

Duits kijkt zelf ook met veel plezier naar reality-tv en gebruikt het woord ‘emotieporno’ om de aantrekkingskracht van een serie als Probleemwijken verder uit te leggen: het verlustigen aan andermans emoties. Ze wijst erop dat het voor kijkers voelt alsof ze naar hele authentieke taferelen kijken, met echte mensen die echte, rauwe emoties hebben. Daardoor hebben kijkers het gevoel de personages echt te kennen en zelfs een soort vriendschap met hen op te bouwen. Dat soort ‘parasociale relaties’ kunnen een belangrijk smeermiddel zijn in een vriendengroep, omdat je bijvoorbeeld samen kunt meeleven met de lotgevallen van een televisiepersonage, of over hen kunt roddelen.

In wezen heeft reality-tv niets met de werkelijkheid te maken, verzekert Duits. Ze stelt dat niet echtheid en spontaniteit het geheim van Probleemwijken zijn, maar manipulatie van zowel de kijkers als deelnemers. ‘De makers doen gedegen vooronderzoek en er zijn gezette draaidagen. Op die momenten plaatsen de programmamakers de buurtbewoners moedwillig in bepaalde situaties en lokken hen uit om bepaalde dingen te doen. Vervolgens zijn het de makers die voor de eindmontage net die mensen en scenes uitkiezen die het lekker op televisie doen. De geportretteerden hebben totaal geen controle over hoe zij neergezet worden en beseffen ook niet wat de consequenties zijn van het meedoen aan zo’n programma.’ En omdat je als kijker uiteindelijk helemaal niets van al deze beïnvloeding ziet, komt het toch zo echt over.

De ongelijke machtsrelatie tussen deelnemer en maker zorgt eigenlijk altijd voor een ethisch bezwaar tegen reality-tv, meent de mediawetenschapper. Televisiemakers zijn altijd op zoek naar nieuwe manieren om het genre toch binnen het geaccepteerde te houden. De laatste jaren zetten veel programma’s in op het ‘helpen’ van de deelnemers. In Bizarre eters helpt RTL 5 jongeren van hun selectieve eetstoornis af, en in The Dateables helpt BNNVara mensen met een beperking bij het zetten van hun hun eerste stappen in de liefde. Duits vindt ook deze formats misleidend, omdat het mechanisme van reality-tv intact blijft: de deelnemers hebben geen controle over hoe de makers hen framen. ‘Er is geen enkele reality-tv-maker die zelf zou meedoen aan een realityprogramma, dat zegt eigenlijk wel genoeg.’