Onwerkbaar klimaat

Vier jaar lang volgde de Nederlandse onderzoeksjournalist Gideon Levy (1969) enkele klimaatwetenschappers die voor de Amerikaanse overheid werken onder president Donald Trump. Of liever gezegd werkten, want de meeste verlaten gedurende de film de Verenigde Staten. Hun baan wordt ondoenlijk, want aangezien Trump beweert dat de klimaatcrisis ‘een Chinese hoax’ is mag je er bij staatsinstanties geen onderzoek meer naar doen of beleid voor ontwikkelen. Zelfs bepaalde termen, ‘opwarming van de aarde’ bijvoorbeeld, blijken taboe.

Zien we in één scène van de documentaire Vaarwel Amerika de Nederlandse wetenschapper Bas van Ruijven en zijn Britse collega Ben Sanderson nog lachen om het aanbod van de Franse premier Macron om Amerikaanse klimaatonderzoekers onderdak te geven, niet lang daarna blijkt het voor Sanderson bittere noodzaak om op Macrons uitnodiging in te gaan; met vrouw en kind verruilt hij Boulder voor Toulouse. En Van Ruijven vertrekt met zijn gezin naar Wenen, want de complete onderzoeksafdeling van het klimaatinstituut waar hij in dienst was wordt opgedoekt; jaren werk gaan verloren.

Helemaal schrijnend is het verhaal van Emily Wilson, klimaatonderzoeker bij de Nasa. Zij ontwikkelde een klein en goedkoop meetinstrument waarmee je overal ter wereld makkelijk broeikasgassen in de lucht kunt meten; een doorbraak voor de klimaatwetenschap, maar juist de laatste tests van het apparaat kunnen niet doorgaan. Wilson wordt overgeplaatst naar een minder ‘controversiële’ afdeling van de Nasa. Ontluisterend is de scène op een groot klimaatcongres waar documentairemaker Gideon Levy haar aanspreekt; ze wil wel praten, zegt ze, maar niet hier. De angst staat te lezen in haar ogen – te veel zeggen kan zomaar betekenen dat je je baan verliest.

Levy werd zo geraakt door Wilsons verhaal, dat hij tijdens het filmen besloot haar te helpen haar uitvinding alsnog van de grond te krijgen; hij richtte er zelfs een stichting voor op. De VPRO Gids interviewde Levy in zijn studio tijdens een van de laatste montagedagen van Vaarwel Amerika.

Het is niet niks om in te grijpen in het verhaal dat u als documentairemaker filmt. Waarom hebt u besloten Emily Wilson te helpen?
Levy: ‘Wanneer iets zo misgaat, denk je normaal als regisseur: o fijn, nu heb ik een mooie ontwikkeling van mijn hoofdpersoon, kijk het nou eens allemaal uit elkaar vallen! Maar ja, ik ben toch ook filmmaker geworden in de hoop dat ik iets kan bijdragen aan het goede in de wereld; misschien naïef, maar het is wat me drijft. En ik vond het zo gruwelijk dat dit project van Emily misging. Daarom besloot ik een scène te filmen waarin ik haar haar uitvinding laat presenteren aan Nederlandse experts. Daar wilde ik het bij laten, maar vervolgens kwam corona; mijn klussen verdampten. Ik zat thuis en dacht: ik ga gewoon achter allemaal mensen aan om te vragen of ze willen helpen om dat apparaat van Emily naar Nederland te krijgen.

Dat lukte: de VU, het KNMI en TNO gaan nu samen proberen om het door de laatste testfase te krijgen, en we hebben het patent veiliggesteld. We zetten een stichting op waarmee we mensen de kans geven om zo'n meetinstrument te adopteren, zodat iedereen straks zijn eigen lokale overheid kan controleren: je kunt checken of jouw gemeente zich aan het klimaatakkoord van Parijs houdt, en als dat niet gebeurt kun je ze erop aanspreken. Zo wordt dat vage probleem – klimaatverandering – plotseling heel concreet. Wat ook meespeelt: toen ik Emily leerde kennen was ze een opgewekte vrouw, vol passie over de techniek. Ik zag haar echt veranderen toen haar project, waar ze tien jaar mee bezig was, het raam uit ging. Dat apparaat was haar levenswerk. Ik kon wel gewoon achter die camera blijven staan en filmen volgens de regels: de werkelijkheid de werkelijkheid laten. Maar ja, ik ben ook een mens, en het ging niet meer. Ik dacht: ik word er veel blijer van als ik nu in actie kom.’

Van regisseur tot activist. Dat was vast niet het plan toen u aan Vaarwel Amerika begon?
‘Nee. De film is ontstaan vanuit mijn eerdere documentaire Klimaatontkenners. Daarin had ik gesprekken met Amerikaanse lobbyisten die door de fossiele industrie betaald worden om het publiek in de luren te leggen en te laten twijfelen aan de wetenschap. Zoals Myron Ebel, die enorm redelijk en vertrouwenwekkend overkomt terwijl hij glashard staat te liegen; heel bevreemdend is dat om te zien. Zodra Trump aan de macht kwam, werd Ebel de directeur van de EPA: de Environmental Protection Agency. Beyond cynisch, dat is net zoiets wanneer in Nederland de directeur van Shell onze nieuwe minister van Milieu zou worden. Ik vroeg me af: hoe is dat als je klimaatdeskundige bent en Donald Trump wordt je baas? Hoe kun je dan je wetenschappelijke integriteit behouden? Die mensen gaan het straks heel lastig krijgen, dacht ik; dat effect had ik namelijk al eerder gezien in Amerikaanse staten met een Republikeinse gouverneur.’

Durfden deze klimaatdeskundigen wel voor uw camera te praten?
‘Nee, het was heel moeilijk om wetenschappers te vinden die wilden meewerken. Ik heb heel lang gezocht. Maar op een gegeven moment maakte ik kennis met Bas van Ruijven, een Nederlander die voor een Amerikaans klimaatinstituut in Boston werkte. En via hem kwam ik in contact met zijn twee collega's: een Italiaanse en een Brit. Omdat zij Europeanen waren voelden ze zich denk ik wat vrijer, hadden ze iets van: ik ga echt niet lopen liegen voor mijn werk. Maar ook zij merkten dat ze zelfcensuur gingen toepassen, bijvoorbeeld door woorden als “zeespiegelstijging” te vermijden. En uiteindelijk zijn ze allemaal vertrokken. Echt schokkend hoe snel dat is gegaan.’

Een persoonlijk drama voor hen. Maar wat is het effect van Trumps beleid op het milieu in de Verenigde Staten?
‘Dat is onvoorstelbaar. Honderden Amerikaanse milieumaatregelen zijn teruggedraaid, je mond valt open als je die lijst ziet; van geschrapte uitstootrestricties tot kankerverwekkende verf die gewoon weer op de markt is. Alsof je in Nederland zou zeggen: “Asbest? Prima! Gaan we gewoon weer gebruiken. En klimaatverandering? Onzin! We gaan gewoon weer kolen stoken. Kan wel, we zijn toch maar een klein landje.”’

Zulke uitspraken zijn niet geheel ondenkbaar in de huidige Nederlandse politiek.
‘Dat is ook een van de redenen waarom ik deze film wilde maken, want het kan inderdaad ook gewoon hier gebeuren. En dan loop je met open ogen het ravijn in. Bij de film organiseer ik ook een soort onlinecongres voor ambtenaren in Nederland om het hierover te hebben. Want hoe goed is de wetenschap in de Nederlandse wet beschermd tegen politici die hier niets mee op hebben? Hoe veilig zijn we hier eigenlijk?’

Waarom doekt president Trump eigenlijk niet al die milieu-instituten van de Amerikaanse overheid op, in plaats van er milieuhaters tot directeur te maken?
‘Als hij dat had gekund, had hij het wel gedaan, maar het mag van de wet niet. Dus probeert hij het budget van die instituten te minimaliseren. Ook onder zijn bewind moet er overigens eens in de zoveel jaar een wetenschappelijk verantwoord rapport over de toestand van het klimaat uitkomen, dat is wettelijk bepaald. Maar ja, wat gebeurt er dan: zo’n rapport maakt Trump bekend op kerstavond, of op Thanksgiving. En als hij ernaar gevraagd wordt zegt hij: “Ja, daar geloof ik niet in.” Dat zegt hij dan over een rapport van zijn eigen wetenschappers.’

Heeft u hoop voor Amerika voor de komende verkiezingen?
‘Tja, de film heet Vaarwel Amerika… Dat land dat zich op de borst klopt als verspreider van vrijheid en democratie, dat Amerika heb ik niet gezien. Ik heb een land gezien waar mensen niet kunnen zeggen wat ze denken. En als ze dat wel doen, worden ze ontslagen. De wetenschap heeft er niet de plek die zij hoort te hebben in een gezonde democratie. En dat zie je ook nu met corona in de VS: iedereen leeft in angst en wordt stapelgek. Je hoopt dat die 180.000 coronadoden ook Republikeinse Amerikanen doen inzien dat ze niet veilig zijn met Trump als baas. Alleen, de keuze voor Trump was ook niet gestoeld op ratio. Wie wil er nou een rare tv-presentator als president? Veel kiezers zijn wanhopig.’

Wat zijn uw plannen na Vaarwel Amerika?
‘Ik wil nog veel meer films maken over klimaatverandering. Het is zo’n rijk onderwerp; het verandert niet alleen het weer en de natuur, maar raakt aan alles. Wat betekent de klimaatcrisis bijvoorbeeld voor kinderen? Stel, je groeit op en je hoort alleen maar van die deprimerende verhalen? Als je de hele tijd leeft met het idee “vanaf nu wordt het alleen maar slechter”, dat is niet bepaald een onbezorgde jeugd. Je voelt continu een soort druk op je, net als nu met corona.’

Hoe houden we de moed erin? Hoe doet u dat zelf?
‘Nou ja, dit is de wereld waarin we leven; hier moeten we het mee doen, dus laten we allemaal maar proberen om er iets beters van te maken. De ijsberen zouden er misschien wel bij gebaat zijn als alle mensen van een klif zouden springen, maar daar heb ik echt geen zin in. We moeten tegendruk bieden, en dat is aan ons allemaal. Zo eet ik tegenwoordig bijvoorbeeld vegan, door mijn dochter van vijftien. Ik dacht dat het heel lastig zou zijn, maar ik houd het nu al anderhalf jaar vol. Alleen oude kaas mis ik af en toe.’