‘Wees sterk’

‘Thalassa! Thalassa!’ Toen de soldaten van Xenophon in 401 voor Christus de Zwarte Zee zagen en een van de beroemdste kreten uit de geschiedenis slaakten – ‘De zee! De zee!’ –, deden ze dat niet vanwege het verpletterend mooie uitzicht. Ze schreeuwden het uit omdat ze zo’n huiveringwekkende tocht achter de rug hadden: dwars door de valleien van Eufraat en Tigris en over de bergen van het nog altijd onherbergzame gebied ten zuiden van Trabzon.

Wie alleen de slotscène van Welcome to Chechnya (2020) bekijkt, zou een soortgelijke interpretatiefout kunnen maken. In een onbekend land dartelen twee naamloze jongens verliefd over het strand. Het lijkt het happy end van een romantische film. Ogenschijnlijk onbevangen en ongedwongen. Wind in de haren, blozende wangen. Even los van de beknelling van dagelijkse banden. Uiteindelijk is de wereld een mooie plek. Toch?

Wie doordrongen wil zijn van de werkelijke betekenis van deze scène moet bereid zijn Welcome to Chechnya in zijn geheel te bekijken. De al op veel festivals bekroonde documentaire is te zien als Idfa-special in het kader van Amsterdam Pride, zowel fysiek als online. Voor de Amerikaanse onderzoeksjournalist en documentairemaker David France – die een Oscarnominatie kreeg voor zijn documentaire The Death and Life of Marsha P. Johnson; How to Survive a Plague, over de aidsepidemie – is dit de afronding van zijn drieluik over onderwerpen gerelateerd aan lesbiennes, homo- en biseksuelen, trans- en interseksepersonen (lhbti). Decor is dit keer de ultraconservatieve Russische deelrepubliek Tsjetsjenië.

In de op papier seculiere, maar feitelijk gesloten islamitische deelstaat van Rusland zijn lhbti’s hun leven niet zeker. In een massale ‘zuiveringsoperatie’, op bevel van de Tsjetsjeense regeringsleider Ramzan Kadyrov en gesteund door het Kremlin, zijn al enkele honderden van hen opgepakt en gemarteld in geheime gevangenissen. Verzet tegen de autoriteiten blijkt zinloos. Een groep activisten, onder wie coördinator David Isteev van The Russian lgbti Network, doet pogingen hen via safehouses het land uit te smokkelen en hun een veilig onderkomen te bieden in landen als Canada, Zweden, Nederland, Litouwen of Frankrijk. Ze krijgen daarbij hulp van een internationaal netwerk. Met zijn (verborgen) camera is France aanwezig tijdens de gevaarlijkste momenten van de vluchtroute.

Een gemakkelijke zit is Welcome to Chechnya niet. ‘Anya’ (alle hoofdpersonen uit de documentaire hebben zichzelf uit veiligheidsoverwegingen een andere naam gegeven) belt Isteev om hulp te vragen. Ze is dochter van een hoge Tsjetsjeense overheidsambtenaar, en nu is haar oom erachter gekomen dat ze niet op mannen valt. Alleen als ze seks met hem heeft, zal hij haar geheim niet aan haar vader onthullen. En haar vader zal haar geaardheid niet accepteren. ‘Hij zal mij zeker vermoorden,’ fluistert ze in de telefoon. Isteev knippert eventjes met zijn ogen, neemt dan een hijs van zijn sigaret. Het geweld dat dit korte gesprekje aan het licht brengt is stuitend, maar voor activisten als Isteev is het dagelijkse kost. ‘We komen, Anya. Wees sterk.’

‘Het is al enige tijd geleden dat ik deze documentaire heb gezien,’ zegt Alexander Hammelburg. Hij is gespecialiseerd in mensenrechten en werkzaam voor coc Nederland. Wereldwijd ondersteunt hij organisaties die zich inzetten voor de rechten van lhbti’s, en dit doet hij vooral bij de Verenigde Naties. ‘Als ik heel eerlijk ben kan ik mij geen specifieke scène herinneren die mij trof. Niet omdat deze film niet schokkend is, maar omdat ik de ernst van de verhalen helaas al kende vanuit mijn netwerk.’

Een publicatie in Novaya Gazeta, een Russischtalige oppositiekrant, bracht het onderwerp als eerste aan het licht, vertelt Hammelburg. In dat artikel werd beschreven hoe sinds februari 2017 meer dan honderd mannen zouden zijn vastgehouden en gemarteld, en gedwongen werden te zeggen welke andere lhbti’s zij kenden. Minstens drie van hen waren omgekomen bij een buitengerechtelijke moord. Het nieuws werd vervolgens door andere betrouwbare media bevestigd. Novoya Gazeta, die zich baseerde op bronnen binnen de Tsjetsjeense speciale diensten, noemde de golf van aanhoudingen een ‘profylactisch onderzoek’. Na verschijning moest de betrokken journalist onderduiken, en inmiddels kunnen ook andere journalisten die verslag durven uit te brengen over de situatie represailles verwachten.

Hammelburg: ‘Er zijn natuurlijk veel meer landen waar homoseksualiteit strafbaar is, of waar lhbti’s worden vervolgd en gediscrimineerd. In Egypte lokken autoriteiten lhbti’s bijvoorbeeld in de val via nepaccounts op datingapps. Ook in landen als Tanzania en Bangladesh zijn lhbti’s vaak niet veilig. Maar nergens is het zo systematisch als in Tsjetsjenië. Inmiddels is de internationale politieke druk, ook vanuit Nederland, opgevoerd. Mede dankzij druk van het coc is er een groot onafhankelijk internationaal onderzoek geweest. Het wordt door de lokale autoriteiten allemaal weggewuifd als hoax of nepnieuws. Wat kun je dan in godsnaam nog doen? Binnenvallen met een internationale legermacht? En het erge is: dit is nog steeds gaande. Daar zijn veel mensen zich niet van bewust. Lokale organisaties hebben dan ook alle mogelijke steun nodig om lhbti’s in veiligheid te brengen.’