Wasdag in Deventer

‘Goedemorgen meneer, welkom bij Matz,’ zegt een vriendelijke krullenbol bij de ingang van de wasstraat. Vervolgens vraagt hij enigszins bezorgd wat er gebeurd is. Volgens mij is er nog helemaal niets gebeurd, maar de gastheer, die Abdul blijkt te heten, doelt op de grote deuk in mijn linkerportier. Die was ik zelf allang vergeten, maar wie bij een wasstraat werkt let daar natuurlijk op. Móét daar ook op letten, om discussie over krassen aan het einde van de straat voorkomen. Het is dinsdagochtend 1 december en nu het hier nog rustig is, haal ik hem er even doorheen. Die rust kan binnenkort wel eens voorbij zijn, want dit bedrijf in Deventer is het onderwerp van de vijfdelige Human-serie De wasstraat. Grote kans dat de zaterdagrij straks de hele week voor de deur staat.

Ik kies voor de vip-excellent-service: wassen en vippen. Na het pinnen ontvang ik een folder waarin staat wat hier anders is dan bij andere wasstraten. Bij Matz hebben de meeste werknemers een zogeheten afstand tot de arbeidsmarkt. Daardoor kunnen ze net even anders reageren en daar vraagt men begrip voor.

Na 5 minuten en 32 seconden rij ik de wasstraat uit en parkeer mijn blinkende bolide op een overdekte vipparkeerplek, waar twee Matzers in 25 minuten de binnenkant gaan vippen. Ik mag wachten in de vipruimte, waar een jongen met een staartje minutieus de plinten en hoekjes onder de kerstboom veegt. Er is gratis koffie en net voordat ik me verschrikkelijk wil gaan storen aan het abominabele lectuuraanbod, komt Abdul binnen met een verse Stentor en de vraag of alles naar wens is.

Begrip tonen was nog nooit zo makkelijk.

Bij Matz werken zestig mensen, van wie meer dan 90 procent met een – nu dus overbrugde – afstand tot de arbeidsmarkt. Onder hen statushouders, ex-verslaafden en Wajongers, ook is elke afkorting uit het autismespectrum vertegenwoordigd. Prima werknemers, mits goed begeleid.

Jaarlijks vinden hier 150.000 wassingen plaats, waarvan 25.000 ‘vips.’ Op een gemiddelde zaterdag zijn dat er achthonderd. Een sociale onderneming, winstgevend, met naast Deventer ook een filiaal in Zutphen.

Terwijl mijn wagen gevipt wordt, rijdt er een opvallende Audi de bedrijfshal in. Alle medewerkers zwaaien enthousiast en er gaan duimen omhoog. De burgemeester? Nieuwe spits van Go Ahead Eagles? De stoere wagen stopt op een NP-plek en na het uitstappen wordt de bestuurder hartelijk en coronaproof begroet met een paar boksen. Zijn hond krijgt een knuffel.

Het is Martin Kniest (47), directeur en eigenaar van Matz, en zijn entree wekt de indruk dat hij vandaag na een wekenlange vakantie terugkeert op de zaak. Niets is minder waar: zo gaat het elke dag, en Kniest hoeft eigenlijk ook niet zo nodig op vakantie.

Zijn carrière is net een achtbaan. Na de dansacademie werd hij latin dancer en zwierde en zwaaide hij zich samen met partner naar de top vijf van de wereld. Jarenlang was hij op televisie te zien, dansend op de achtergrond bij grote zaterdagavondshows. Daarna leerde hij onder meer autodealers verzekeringen verkopen en op het aller-allerslechtste moment begon hij met geleend geld een discotheek. Die ging failliet. Kniest bleef achter met schulden en moest zijn boodschappen regelmatig doen van statiegeld. Zijn ervaringen met hulpverleners zetten hem aan het denken én leren. Terwijl hij langzaam weer boven Jan kwam, volgde hij een opleiding tot schuldhulpverlener en begon gezinnen met schulden te helpen.

Toen gebeurde er iets wat niet alleen zijn leven veranderde, maar uiteindelijk dat van tientallen Deventenaren. Een vriend van Kniest, franchisenemer van verschillende McDonald’s-filialen, werd een keer verschrikkelijk slecht geholpen bij een wasstraat. De meeste mensen kiezen daarna voor een andere wasstraat, maar hij begon er zelf een. Dat viel niet te combineren met het fastfood, waarop hij Kniest vroeg om de zaak te leiden. Makkelijker gezegd dan gedaan, maar inmiddels is het zijn eigen zaak en is het bedrijf een voorbeeld voor de branche en veel gemeenten.

Over het geheim van zijn bedrijf is hij lang en bevlogen.

‘In Nederland zijn er heel veel jobcoach-bedrijven, omdat het aantal stempels dat mensen krijgen groeit. Eigenlijk zijn dat uitzendbureaus voor mensen met een beperking. Zo’n jobcoach krijgt van de gemeente tien personen in portefeuille en gaat daarmee langs bedrijven: dit is Jantje en hij komt moeilijk aan het werk. Oké, zegt zo’n bedrijf, al heeft het geen idee waar het aan begint.’

Mooi, denk ik, iedereen blij, maar het zijn dan ook niet mijn pappenheimers. Wel die van Kniest. Hij kent ze en weet dat er meer nodig is voor een duurzame match.

‘Deze mensen melden zich vier keer per half jaar ziek en komen drie keer in de maand te laat. Ze moeten opeens hun telefoonabonnement verlengen of worden midden op de dag ziek omdat ze een afspraak zijn vergeten.’ Vervelende problemen, maar ze lijken oplosbaar. En dat zijn ze ook wel, alleen niet binnen de bestaande systemen. ‘Na drie keer te laat komen belt zo’n bedrijf de jobcoach. De coach komt langs, klapt haar laptop open en praat met de werknemer over wat er misging. Die belooft beterschap en dan gaat ze weer. Dat werkt niet. Na anderhalve maand vliegt-ie er alsnog uit en wordt het nog moeilijker om weer aan de bak te komen.’

Nederlanders bezoeken acht keer per jaar de wasstraat voor in totaal 66 miljoen wassingen. Omdat steeds meer gemeenten thuiswassen verbieden, is het ook nog eens een groeimarkt. Matz gebruikt alleen kraanwater voor koffie en toilet, de rest is gerecycled. Pieken zijn er in mei als er bloesem en hars uit de bomen valt, in oktober door trekvogels die auto’s onderschijten en in de winter nadat er gestrooid is. Droge perioden zijn slecht voor de omzet, maar wanneer de weerman voor Saharazand waarschuwt kan de vrijmibo bij de branchevereniging flink uit de hand lopen.

Dat auto’s in de wasstraat krassen oplopen is een oud fabeltje, want de borstels zijn zo zacht als trekdrop. Maar bestaande krassen worden pas goed zichtbaar na een flinke wasbeurt. De meeste aandacht vragen zogeheten schaduwplekken. Berucht zijn de achterkant van de kentekenplaat, spiegels en bumpers. Die plekken zijn voor de spuiters bij de ingang. Ogenschijnlijk licht werk, maar ‘medewerker wasstraat’ is sinds kort erkend als ‘zwaar beroep.’ De minimaatschappij bij Matz is dan ook een mannenwereld.

En daar gedijen, blijven en floreren de medewerkers wonderbaarlijk goed. Dankzij de aanpak van Kniest, die zeven dagen per week, 24 uur per dag beschikbaar is voor zijn werknemers. Hij helpt met schulden, huisvesting, justitie en gezondheid, en als er een advocaat nodig is in verband met een akkefietje met de ind kent hij er ook nog wel een.

‘Al die jongens hebben met een enorm aantal instanties en hulpverleners te maken. Die staan in een denkbeeldige kring om hen heen en doen allemaal hun best op hun eigen deelgebied. Helaas weten ze vaak niet van elkaar waar ze mee bezig zijn en ook zijn er nogal wat wisselingen in de kring. Bovendien werken instanties van negen tot vijf.’

Daar heb je niet veel aan als iemand zondagochtend niet komt opdagen. Een op papier goed georganiseerd systeem maar in de weerbarstige praktijk functioneert het alleen voor mensen die hun leven al op de rails hebben. Zo niet, dan is het een zichzelf in stand houdend proces van vallen en steeds moeilijker weer opstaan.

Wat deed Kniest? Hij ging als een grote broer tussen zijn mensen en alle instanties staan. Voortaan hadden ze alleen nog met hem te maken. Hij helpt waar nodig en duwt als het niet anders kan. Volgens hem is er voor iedereen een volwaardige plek in maatschappij. Zo niet, dan creëert hij er een. 

‘Hier kan ik uren naar kijken,’ zegt Kniest terwijl hij door het raam van de vip-ruimte enkele medewerkers observeert. ‘De jongen die daar links staat te poetsen, dat is Louis. Een Wajonger. Zijn droom is in dure auto’s rijden. Hij doet de hele dag niets anders dan auto’s van de Audi/VW-garage hierheen rijden, door de wasstraat halen, schoonmaken van binnen en weer terugbrengen. Morgen krijgt hij een Audi A6. Louis heeft de mooiste baan van de wereld. Hij wil niets anders meer.’

Van iedereen bij Matz weet Kniest wat ze kunnen, doen en vooral willen. ‘Rechts loopt Roger. Hyperintelligent en asperger.’ Ik herken de jongen die ik eerder uiterst precies de vip-wachtruimte zag vegen. ‘Hij doet vooral huishoudelijk werk en wil in de car detailing. Dat wordt een nieuw product hier. Binnen twintig minuten de auto polijsten, wax in, wax out. Zijn droombaan. Werken we aan.’

Van vrijblijvendheid is geen sprake, wel van geduld en daar horen af en toe onorthodoxe middelen bij. Wie niet naar zijn werk komt, kan thuis bezoek verwachten. De sociaal bewogen ondernemer laat op zijn telefoon een voorbeeld zien. Het staat in de appgroep ‘Deventer’ en is van de zondagochtend, twee dagen eerder. Als een ervaren vlogger doet hij verslag van een huisbezoek aan een werknemer die niet is komen opdagen. Hij belt aan. Geen reactie. Hij roept door de brievenbus. Niemand antwoordt. Dat zou je missie mislukt kunnen noemen en zonde van de zondagochtend, maar de onderling gedeelde video heeft wel degelijk nut. Het maakt duidelijk dat iemand op je let en dat je nodig bent. Ook zien collega’s die door andermans verzuim veel harder moeten werken dat ze niet vergeten worden. Maar het belangrijkste is dat je gemist wordt en dat gevoel doet iedereen goed.

Achteraf bleek de spijbelaar wel thuis en als Kniest hem deze ochtend bij de koffie-automaat ziet, vraagt hij wat er was. Iets met een nieuwe game, laat naar bed en wat lichamelijk ongemak. ‘Volgende keer even bellen,’ zegt Kniest, ‘Beloofd?’ ‘Als jij niet meer voor m’n deur staat,’ luidt het antwoord. Dat klinkt als een deal.

Een uitgebreid certificatenstelsel verhoogt de werkmotivatie en er is zelfs sprake van een Matz Academy. Doorstromen naar een regulier bedrijf gebeurt steeds vaker. Die overstap is minder moeilijk als je via de wasstraat alle hobbels op de afstand tot de arbeidsmarkt al genomen hebt en je je leven weer op orde hebt.

Wie bij Matz wil blijven, blijft. Zoals Patrick, met zijn 48 jaar de oudste werknemer. Een echt vaderfiguur, die door zijn collega’s Baba wordt genoemd. Vanwege zijn jarenlange wasstraatervaring dient hij ook als vraagbaak voor de rest. Die ervaring heeft ook een keerzijde, want het zware werk heeft hem onder meer een slijmbeursontsteking en een tennisarm opgeleverd. Toch hoopt hij zijn pensioen te halen bij Matz. Van een Ferrari of een Bentley kijkt de hondstrouwe fan van Go Ahead Eagles (‘Kowet’) niet meer op. Hij is tevreden met zijn Toyota Aygo.

Altijd blijft hij vriendelijk tegen klanten. ‘Je borstelt met de klok mee. Als ik kinderen zie, maak ik met de spons een smiley op het raam of ik vraag of ze een snoepje mogen. Wassen moet een beleving zijn.’ Daar horen grapjes bij. ‘Soms vraagt iemand of ik de velgen goed wil meenemen. Even een sleutel pakken, zeg ik dan.’ Patrick weet ook waar de meeste dakkrassen vandaan komen. ‘Als mensen boodschappen gedaan hebben en terugkomen bij hun auto zetten ze vaak een tas of doos even op het dak van de auto om de sleutel te pakken. Niet op het dak van hun eigen auto, maar van die ernaast.’

De klantvriendelijkheid betaalt zich terug, horen we van de 21-jarige Abdul. ‘Elke maand krijg ik wel een cadeautje van een klant.’ Hij is via een dramatische reis vanuit Syrië in Nederland beland en is nu assistent-manager. Zijn vader had daar een garage en op zijn negende reed hij soms al in een auto. ‘Als hier een zwarte Range Rover komt moet ik bijna huilen, want die hadden we daar,’ zegt Abdul, die altijd een brede glimlach op zijn gezicht heeft. Hij droomt van een zwarte Golf 7 en een eigen wasstraat plus garage. Gek genoeg heeft hij geen rijbewijs. ‘Ik heb vijftien lessen gehad, maar bij het examen bleek er iets niet goed met mijn identiteitsbewijs.’

Werk aan de winkel voor Kniest, denk ik, waarna ik in mijn gevipte en fris ruikende auto stap om naar huis te gaan. Dat vipgevoel is helaas snel weg als ik de elektrische sleutel in het contact stop. Er zit geen enkele beweging in. Schoon genoeg, maar niet starten; lekker dan. ‘Mag ik even?’ Het is Abdul. Hij neemt plaats achter het stuur en na een minuut of twee gaat hij er met mijn auto vandoor. Althans, daar lijkt het even op, maar hij zet hem rijklaar voor de uitgang. ‘Alstublieft, meneer. Goede reis.’