De politicus als hoofdpersoon

Ondanks alle risico’s van dien, stemde minister van Handel en Ontwikkelingssamenwerking Sigrid Kaag ermee in zich door camera’s te laten volgen voor de documentaire Sigrid Kaag: van Beiroet tot het Binnenhof (2020). Regisseur Shuchen Tan kan niet namens de D66-lijsttrekker spreken over haar motivatie (‘dat zou je haar zelf moeten vragen’), maar ze wijst er wel op dat er allerlei belangen spelen bij een politieke documentaire.

Shuchen Tan: ‘Wij willen vooral een onafhankelijke film kunnen maken, dat is ons belang. Als dat niet mogelijk is, moet je überhaupt niet aan zo’n film beginnen. Ik denk dat Sigrid Kaag wil laten zien wat het ministerschap voor haar betekent en hoe ze dat invult. Wat ze ook van belang vond, was dat het absoluut geen “Jesse Klaver-film” zou worden. Want dat is natuurlijk niet goed voor de maker, maar ook niet voor de hoofdpersoon.’

De minister refereerde aan de omstreden BNNVara-documentaire Jesse (2017) van regisseur Joey Boink over de GroenLinks-partijleider. Op het laatste moment werd besloten dat die film niet zou worden uitgezonden, omdat Boink een jaar lang in dienst was geweest bij GroenLinks. Critici noemden het bij voorbaat al een propagandafilm.

Maar wat voor afspraken dienen er te worden gemaakt om te voorkomen dat een politieke film een pr-plaatje wordt? Eist een regisseur de volledige toegang en bereidheid vanuit de hoofdpersoon? Of krijgen de politicus en zijn entourage naderhand nog ruimte voor aanpassingen? Volgens Tan gaat iedere regisseur daar op zijn eigen manier mee om: ‘Uiteindelijk zijn Sigrid Kaag en ik met elkaar gaan samenwerken op goed vertrouwen. Ze mag de film natuurlijk van tevoren bekijken, maar het daaropvolgende gesprek zal alleen gaan over feitelijke zaken; of er bijvoorbeeld geen informatie inzit van staatsbelang. Het zal niet gaan over of ze een scène niet leuk vindt en die eruit wil hebben. Dat kan niet; we maken een portret van een politicus, geen partijpolitieke film.’

Iemand die daar iets anders in heeft gehandeld, maar desalniettemin een volledig portret heeft afgeleverd van oud-premier Wim Kok en zijn campagneteam, is regisseur Niek Koppen. Dankzij De keuken van Kok (1998), de openingsfilm van het elfde International Documentary Filmfestival Amsterdam (IDFA), wordt Koppen gezien als de pionier van de politieke documentaire in Nederland.

Koppen vond dat een film over politiek handwerk à la The War Room (1993), die het campagneteam van Bill Clinton in de aanloop naar de Amerikaanse presidentsverkiezingen observeerde, nog ontbrak in Nederland. In eerste instantie wilden PvdA-prominenten niet met Koppen samenwerken. Dankzij een aantal jongere campagnemedewerkers, die van mening waren dat openheid juist gewenst was, werd hij alsnog binnengeloodst. Wel werd er contractueel vastgesteld dat een vertegenwoordiging van de PvdA na het zien van de film eventueel scènes mocht schrappen. Dat laatste kwam de regisseur op veel kritiek te staan, maar hij blijft erbij dat je in zulke omstandigheden wat wisselgeld moet hebben.

Niek Koppen: ‘Er is een scène uitgehaald op verzoek van de PvdA, waarin het campagneteam aan het vergaderen was met zo’n luidspreker op tafel, waarop je kan inbellen. Toen Kok inbelde wist hij niet dat er gefilmd werd aan tafel, en hij maakte tijdens het telefoongesprek een opmerking die als kwetsend ervaren zou kunnen worden. Daarvan zei hij later: dat zou ik nooit gezegd hebben als ik geweten had dat er gefilmd werd. Dat vond ik wel redelijk. Maar ik heb er wel lang over zitten mokken, hoor.’

Los van die ene scène die eruit werd geknipt, zegt Koppen dat de film is geworden zoals hij wilde. Tijdens het draaien werd hem ook geen strobreed in de weg gelegd. Behalve dan die keer dat het team van Kok een debat wilde voorbereiden met adviseurs die geen deel uitmaakten van het campagneteam. Hoewel er nooit expliciet werd gezegd dat ze niet mochten filmen, was het volgens Koppen duidelijk dat ze het liever niet hadden: ‘Ik ben er nooit achter gekomen waar dat gesprek heeft plaatsgevonden.’

Wat Koppen bij nader inzien bijzonder vindt, is dat de vrouw van de PvdA-leider, Rita Kok, op onverhoedse momenten toch een belangrijke rol innam in de film. Zoals in de openingsscène waarin Wim Kok gefotografeerd wordt door Anton Corbijn, en Rita haar ongezouten mening geeft over de foto’s. Koppen: ‘Zo kwam het privéleven toch nog naar voren, maar dan op een politiek-gerelateerde manier.’

Dat er soms ook te diep kan worden gedoken in de politieke machinekamer, werd pijnlijk duidelijk door een documentaire over een andere PvdA-leider: Wouter Bos. In De Wouter Tapes (2007) van Kees Brouwer – uitgezonden in VPRO Tegenlicht en nog steeds online beschikbaar – zien we hoe in de aanloop naar de parlementsverkiezingen er in team-Bos wordt gebrainstormd over het beeld dat ze naar buiten willen brengen. Gevolg: Bos werd gezien als iemand die louter met zijn imago bezig is en kwam niet meer van het stempel ‘oppervlakkig’ af.

Twaalf jaar nadat De keuken van Kok was uitgekomen, liep regisseur Koppen oud-premier Kok weer tegen het lijf, en die zei dat hij mede door de film over Wouter Bos nooit meer zou instemmen om zich te laten volgen door een camera. Koppen: ‘Dat had dan ook slecht uitgepakt voor de PvdA. De filmmaker heeft zijn werk wel goed gedaan, maar de politici niet. Daar zullen ze vast spijt van hebben gehad.’

Hoewel er veel te doen was over de buitengewone openhartigheid in De Wouter Tapes, lijkt het de laatste jaren wel een standaardingrediënt in documentaires over politici. Daarin steken ze met name de invloed van hun slopende baan op het privéleven niet onder stoelen of banken. Zo toont Sylvana, demon of diva (2018) de grote impact van de politieke carrière van Bij1-partijleider Sylvana Simons op haar persoon. We zien hoe agressief ze bejegend wordt op straat en op sociale media. Maar we zien ook hoe Sylvana haar angsten probeert te overwinnen op de bank bij een therapeut.

Iets minder intiem, maar desalniettemin vertrouwelijk, zijn de spontane dialogen tussen regisseur Dirk Jan Roeleven en de vicevoorzitter van de Europese Comissie Frans Timmermans in De Europeaan (2016). Daarin zien we onder meer hoe de werkverslaafde PvdA’er een balans probeert te vinden tussen zijn carrière en zijn vaderschap. Ook worden we bediend van een empathische Timmermans, die zelfs twee keer een traantje wegpinkt voor de camera.

Toen Sigrid Kaag in 2017 terugkeerde naar Nederland voor het ministerschap, werd de aanval op haar en haar gezin geopend op sociale media; Kaag is getrouwd met de Palestijnse Anis al-Qaq, een voormalig Fatah-politicus, met wie ze vier kinderen heeft. Vooral veel opschudding veroorzaakte een foto waarop Kaag met haar gezin poseert met de voormalig Palestijnse leider Yassar Arafat. Shuchen Tan: ‘In eerste instantie wilde ik dat persoonlijke er niet bij betrekken, maar het is nu onderdeel geworden van haar verhaal. Sigrid Kaag is iemand die het liever over de inhoud heeft en daarop beoordeeld wil worden, maar hier konden we niet omheen.’

Dat Kaag daar moeite mee heeft, blijkt uit een scène waarin ze zegt dat het opvallend is dat wanneer een vrouw een politicus wordt, er meteen wordt gevraagd naar haar privésituatie. Perplex zegt de minister dan: ‘Weet jij dan wie Mark Rutte is? Je hoeft ook niet alles over iemand te weten.’ Regisseur Shuchen Tan kan het beamen: ‘Vrouwelijke politici moeten zich op al die punten verantwoorden, maar mannelijke politici krijgen die vragen nooit, en daar heeft Sigrid Kaag wel een punt.’