Van de kaart

De vader van Deniz Kuypers ging naar een Turkse kapper, las Turkse kranten, deed boodschappen bij de Turkse winkel, keek Turkse films en ging naar Turkse cafés. Nederlanders, zo leerde hij zijn kinderen, waren niet gastvrij, konden niet koken en wisten zich niet te kleden. Nederlands leren vond hij de moeite niet waard, hij zou immers toch teruggaan naar Turkije. Om dezelfde reden had hij zijn kinderen geen Turks geleerd. Als ze eenmaal in Turkije woonden, zouden ze de taal vanzelf wel oppikken.

Maar die verhuizing naar Turkije kwam er nooit. In plaats daarvan zat hij lezend, rokend en scheldend op de bank in Hengelo.

In De atlas van overal onderzoekt Deniz Kuypers (1981), zoon van een Turkse vader en een Nederlandse moeder, in hoeverre migratie, ontheemding en vaderschap het leven van zijn vader en dat van hemzelf hebben bepaald. Daarvoor moest hij terugkeren naar zijn Twentse jeugd, die hij achter zich liet door op zijn twintigste naar Amerika te vertrekken en nooit meer terug te komen.

Deniz was de zoon die zijn vader teleurstelde. De zoon die de verkeerde boeken las, niet mannelijk genoeg liep, een te hoge stem had, geen Turks sprak. Op zijn beurt schaamde hij zich voor zijn vader, die gebrekkig Nederlands sprak, geen tafelmanieren had, zich als een pasja gedroeg en zijn vrouw en kinderen terroriseerde met zijn woede-uitbarstingen. Een man ook die zich had ontworsteld aan zijn eenvoudige komaf door leraar te worden, die duizenden boeken las, gedichten schreef en had gehoopt ooit zelf dichter te worden, maar die verbitterd raakte door een leven vol armoede, geweld en tegenslag.

Zijn enige zoon slaagde er wel in zijn schrijversdroom te verwezenlijken. Na zijn romans Dagen zonder Dulci (2013) en Het ruisen van de wereld (2014) slaat hij na zeven jaar stilte met De atlas van overal een nieuw pad in. In het schemergebied tussen fictie en autobiografie schrijft Kuypers over opgroeien tussen twee culturen, migratie en toekomstdromen. Het resultaat is een zeldzaam prachtig verhaal dat zowel particulier als universeel is.

Bijna twintig jaar geleden vertrok de jonge Kuypers naar San Francisco, waar hij nu met vrouw en kinderen woont. Dat het na zijn laatste roman zeven jaar duurde voor er een nieuw boek was, is te wijten aan het vaderschap. Als stay-at-home dad die nauwelijks aan schrijven toekwam, merkte Kuypers dat hij in zijn rusteloosheid en ongeduld soms meer op zijn eigen vader leek dan hem lief was. Lang was het verleden, zoals hij schrijft, ‘een kamer die ik op slot heb gedaan, een stad die ik heb verlaten’, maar door zijn eigen vaderschap stond de deur naar die kamer ineens op een kier.

Terwijl de iPad zijn kinderen bezighoudt, zit Deniz Kuypers met koffie in de woonkamer. De werkdag loopt hier ten einde, maar is in San Francisco pas begonnen. Zonder corona was hij in Nederland geweest om zijn boek te promoten. Nu moet dat noodgedwongen op vijfduizend kilometer afstand.

‘De afgelopen jaren lukte het schrijven vaak niet vanwege de kinderen. Dat klinkt lullig, alsof ik hun de schuld geef, maar ik miste de tijd, rust en ruimte die je nodig hebt om te schrijven. Het gevolg was dat ik werd overweldigd door woede, frustratie en ongeduld. Daar schrok ik van, want hoe kun je door de komst van zo’n schattig klein kindje zo overhoop liggen met jezelf? Ik probeerde wel te schrijven, maar het lukte gewoon niet.

Toen ben ik begonnen met het maken van aantekeningen over het vaderschap. Sinds ik naar Amerika ben verhuisd, liep ik rond met vragen over ontheemding en familiebanden. Waar ben ik thuis? Ben ik Amerikaan of Nederlander? Die vragen werden prangender toen de kinderen kwamen. Ineens moest ik bewust kiezen voor een leven dat ik onbewust had gekozen toen ik hier in 2002 als uitwisselingsstudent kwam. Door de vraag of ik hier mijn kinderen wilde opvoeden, belandde ik vanzelf bij mijn eigen jeugd en alle herinneringen die ik jarenlang had onderdrukt. Hoe kon ik de fouten voorkomen die mijn vader heeft gemaakt? Die aantekeningen maakte ik aanvankelijk vooral om mijn hoofd leeg te maken en om grip te krijgen op al die vragen, maar langzaam is er toch een boek uit gegroeid. Ik denk dat ik zelf eerst vader moest zijn om een boek over mijn vader te kunnen schrijven.’

Kuypers: ‘Mijn moeder was daar pissig over. Ze wilde niet meewerken. Dat staat ook gewoon in het boek. Al lezende zie je hoe het geschreven wordt. Dat vond ik wel een interessant experiment. Ik zie achteraf ook niet hoe ik het anders had kunnen doen. Die eerste paar hoofdstukken zijn hard, maar dat was de mindset die ik toen had en ik wilde eerlijk zijn. Ik heb nergens dingen opgeschreven om gemeen te zijn. Pas toen ik in het verleden ging spitten, kreeg ik een ander beeld. Ik heb een soort begrip en berusting gevonden die ik in het begin niet had. Uiteindelijk is het toch een liefdevol boek geworden.’

‘Een van de dingen die mij interesseerden toen ik een eigen gezin kreeg, is dat iedereen de waarheid anders beleeft. Mijn zus en mijn moeder herinneren zich gebeurtenissen anders dan ik. Ik vroeg me af of er wel zoiets is als een objectieve waarheid. Of is alles een vertelling? Mijn moeder heeft zichzelf verhalen over het verleden verteld om te kunnen leven met de keuzes die zij heeft gemaakt. Daardoor ging ik mezelf afvragen hoe mijn kinderen zich mij later zullen herinneren, net zoals ik me soms afvraag hoe mijn vrouw mij ziet. Het is toch raar dat je met iemand leeft die je door en door kent, terwijl dat eigenlijk ook maar een interpretatie is van iemand. Hoe kun je weten wat echt is en wat niet? Daarom zit dit boek ook op het snijvlak van fictie en non-fictie. Ik heb dingen verzonnen en weggelaten. Het is mijn versie van wie ik ben, wie mijn vader was en wat ik denk dat er gebeurd is. Tegelijkertijd is dit geen boek dat alleen maar over mij en mijn vader gaat. Het gaat over migratie, ontheemding en familiebanden in het algemeen.’

‘Jarenlang kreeg ik te horen dat de boeken die ik las niet goed genoeg waren. Ik heb me altijd verzet tegen de boeken die hij me opdrong. De laatste jaren ben ik de schrijvers die mijn vader las toch gaan lezen. Boeken vormen je, beïnvloeden je visie op de wereld en het leven. In Knut Hamsun, Balzac en Dostojevski herkende ik bepaalde dingen van mijn vader. Of misschien was dat mijn interpretatie achteraf. Mijn vader is nog steeds een soort puzzel voor me. Dit boek is mijn versie van hem, maar hij blijft een raadsel. Ik denk wel dat ik zelf door het boek veranderd ben. Niet dat ik nu enorme rust heb gevonden, maar die deur die ik in het verleden op slot hield staat nu wel open. Ik hou het niet meer af.’

‘Dat is een moeilijke vraag voor mij. Amerika is een prachtig land, maar ook een moeilijk land. Ik kwam hier om een nieuw leven te beginnen. Niet alleen vanwege mijn jeugd, maar ook uit algehele rusteloosheid en ontevredenheid. Ik woon hier vanaf mijn twintigste, mijn hele volwassen leven. Pas toen ik kinderen kreeg, begon ik mijn geboortegrond te missen. Stel dat ik terug zou gaan, zou ik me daar dan ook ontheemd voelen? Ik weet het niet. Het gekke is dat dit boek af is, maar dat die vragen voor mij nog steeds spelen.’