To B Queen B

Eeuwenlang stond in elke huiskamer een altaartje met daarop Maria – het kind Jezus op haar arm –, omgeven door een kleurige nis met bloemen en goud. Dit moest bidden makkelijker maken voor mensen. In tegenstelling tot God of Jezus is Maria namelijk niet vrij van zonden en daarom kan zij optreden als bemiddelaar tussen zondige mensenkinderen en de almachtige God. Zij belichaamt wat nodig is om te geloven in menselijkheid, goedheid, hoop en vergeving. Sommige Maria-altaartjes zijn gevangen in brave pasteltinten, maar de meeste vliegen gierend uit de bocht wat betreft kleur en wansmaak. En zo hoort het ook. Want in die kitsch zien we onze menselijkheid terug: Maria als symbool voor de zoektocht naar onszelf.

Ze beperkt zich dan ook niet meer tot muziek als uitingsvorm, maar kiest steeds vaker voor een uiterst gelaagde beeldtaal. Memorabel is de videoclip van het nummer ‘Apeshit’ (2018), die wemelt van visuele verwijzingen naar kunstgeschiedenis, kolonialisme en slavernij. In de clip nemen Beyoncé en Jay-Z het Louvre over, waar ze zich samen met een aantal dansers tussen de meesterwerken begeven – soms als toeschouwers, vaker dansend, als levende kunstwerken. Voor de Venus van Milo – hét Europese symbool van eeuwige schoonheid – neemt de in een huidkleurige jumpsuit gestoken zangeres dezelfde houding aan als het marmeren beeld. De video is inmiddels bijna 250 miljoen keer bekeken op YouTube en het is geen toeval dat het Parijse museum in 2018 een recordaantal bezoekers mocht verwelkomen.

Traditionele politicologen zullen Beyoncé misschien afdoen als een onbeduidend fenomeen, maar Munganyene ziet Beyoncé juist als een bloedserieus onderzoeksonderwerp. Voor het komende schooljaar ontwikkelde zij daarom het vak Beyoncéology voor studenten Creative Writing aan de ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten in Zwolle. Samen zullen ze de bijdrage van zwarte vrouwen aan de populaire cultuur onderzoeken en politieke fenomenen duiden aan de hand van de popcultuur van hun eigen generatie. De kritische essaybundel Liberté, égalité, Beyoncé – onderdeel van een boekenreeks over machtige vrouwen van nu – ziet Munganyene als een erkenning van deze invalshoek. Eerder werden in de serie Angela Merkel en Queen Elizabeth al onder de loep genomen en ditmaal onderzoekt een bont gezelschap van elf Nederlandse vrouwen – onder anderen dichter Babeth Fonchie Fotchind, journalist Sabrine Ingabire, visagist Amanda Rijff en Bijlmer Parktheater-directeur Ernestine Comvalius – wat Beyoncé zo inspirerend, bewonderd én gevreesd maakt. Samensteller Munganyende schreef het voorwoord en de bundel verschijnt in september, de maand dat het icoon veertig wordt.

Eerder publiceerde zij in de Volkskrant al een essay over Lemonade (2016) – Beyoncés veelgeprezen zesde soloalbum, waarop ze samenwerkt met gerenommeerde kunstenaars. De plaat gaat vergezeld van een film waarin de zingende Beyoncé nu eens in een bontjas en met cornrows te zien is, en dan weer als een furieuze Aphrodite door het beeld zweeft. De nummers worden door dichtregels met elkaar verbonden en lijken op het eerste gehoor over de ontrouw van haar man, Jay-Z, te gaan. Volgens Munganyende is de thematiek echter breder en complexer: het persoonlijke is politiek. Op Lemonade neemt ze het op voor alle onderdrukte zwarte vrouwen en snijdt ze politieke pijnpunten aan, zoals racisme, politiegeweld en de Black Lives Matter-beweging. Veelzeggend is het citaat van Malcolm X in het nummer ‘Don’t Hurt Yourself’: ‘The most disrespected person in America is the black woman.’

In de beginperiode presenteerde Beyoncé haar mores nog in tamelijk hapklare geboden, aldus Munganyende. Destiny’s Child, vernoemd naar een passage uit het Bijbelboek Jesaja, bestond uit een regelmatig van samenstelling veranderend clubje knappe meiden met blote buiken. Met hun catchy liedjes, geinige danspasjes en door moeder Tina Knowles ontworpen outfits veroverden ze de wereld. Stralend middelpunt was steevast Beyoncé. De laagdrempelige songthema’s sloten aan bij de belevingswereld van jonge meiden. Munganyende: ‘Naar hun muziek luisteren is als het lezen van een meidenbijbel die vrouwen in wording laat kennismaken met het volwassen leven: datingcultuur en geld, kledingvoorschriften om er niet als een nasty girl bij te lopen en een ode aan het veranderende bootylicious lichaam.’ 

Een echte vrouw koopt haar schoenen, kleding en diamanten immers zelf (‘Independent Woman’). Een man die profiteert van je salaris is een loser die je moet dumpen (‘Bills, Bills, Bills’). En wie een string boven haar broek uit laat piepen, is een slet (‘Nasty Girl’): ‘Her pants hangin' low, she never says no / Everyone knows she's easy / Nasty put some clothes on, you lookin' stank / Nasty where's your pride, you should be ashamed.’ ‘De meidenbijbel die Destiny’s Child ons in die vroege jaren aanreikte is dubieus,’ concludeert Munganyende dan ook. ‘Vrijgevochten en feministisch, maar op andere momenten pijnlijk conservatief.’

Die ambiguïteit is de rode draad die door Beyoncés oeuvre loopt, stelt Munganyende. Alleen gaat het volgens haar wringen wanneer Beyoncé verkondigt dat roem en rijkdom belangrijk kunnen zijn voor de bevrijding van onderdrukte vrouwen. ‘In “Diva” zingt ze bijvoorbeeld dat veel geld verdienen de beste manier is waarop een vrouw wraak kan nemen. Haar songs hebben duidelijk een activistische boodschap en daarbij verwijst ze vaak naar haar miljardairsschap. Ze draagt een soort kapitalistisch feminisme uit, maar dit roept de vraag op of absolute emancipatie alleen mogelijk is als je heel veel geld hebt. En zo ja, is absolute emancipatie dan wel voor iedere vrouw weggelegd?’

Daar waar Beyoncés dubbelzinnigheid aanvankelijk wat ondoordacht oogde, lijkt ze er steeds meer haar handelsmerk van te hebben gemaakt. In 2017 postte ze op Instagram een foto van haar zwangere zelf à la Jan Breughels Madonna: ze zit voor een rozenkrans, draagt een doorzichtige sluier en is slechts gehuld in een babyroze beha met strik en een babyblauw slipje. Het is een beeld dat overduidelijk het moederschap en het zwangere lichaam verheerlijkt. Tegelijkertijd is het zó kitscherig dat je je afvraagt hoe serieus je het moet nemen.

Nog iets wat ons lekker lang op deze foto doet kauwen: in interviews toont Beyoncé zich kwetsbaar over die massaal gelikete zwangerschap. ‘Mijn miskramen hebben mij geleerd dat ik eerst over mezelf moet moederen voordat ik een moeder voor iemand anders kan zijn,’ vertelde ze in de Britse Elle. En zo wordt een Instagrampost een modern Mariabidprentje voor elke vrouw die zich ergens op het spectrum tussen niet-moeder, wensmoeder en moeder bevindt.

‘Het herschrijven van de geschiedenis is ook een handelsmerk van Beyoncé. Daar is al heel veel over gezegd en geschreven,’ vertelt Mungayende. Tijdens optredens en in videoclips dost Beyoncé zich regelmatig uit als koningin: hoog uitgesneden glitterpakjes van het Franse modehuis Balmain, een gouden kroon, een wandelstok vol diamanten en een fluwelen mantel. ‘Daarmee speelt ze in op de huidige tijd, waarin de zwarte gemeenschap langzaamaan het recht op volwaardige portrettering opeist: afbeeldingen van zwarte mensen als koningen en koninginnen, niet als tot slaaf gemaakten of gekoloniseerde volken.’

‘Bow down, bitches,’ zingt Queen B het joelende publiek toe. En ook hier wringt het, vindt Munguyende. ‘Want als we allemaal koningen en koninginnen zijn, wie zijn dan de onderdanen? Het lijkt wel alsof we ernaar verlangen ons te verheffen boven alledaagsheid, als tegengif tegen antizwartracisme. Alsof het een te onbeduidend idee is dat het misschien simpele vissers, eenvoudige boerendochters, moeders, broers en zussen waren die gevangen zijn genomen en naar de andere kant van de wereld verscheept werden.’

Zouden we ooit een alledaagse Beyoncé kunnen aanbidden? Sinds haar debuut eind jaren negentig is Beyoncé in elk geval onfeilbaar genoeg gebleven om bewonderd én gevreesd te worden, maar ze is ook nog altijd imperfect, zodat we ons aan haar kunnen spiegelen. Ondertussen onderging haar oeuvre een drastische metamorfose: van een mainstreammeidenbijbel tot een volwaardig studieobject dat gevoelige politieke breuklijnen blootlegt. Een moderne Maria – krachtig én kwetsbaar –, die zo gelaagd is dat we maar niet op haar uitgekeken raken.