Afscheid van ‘Mutti’

Na zo’n zestien jaar houdt Angela Merkel het eind september voor gezien als bondskanselier. Een hele generatie Duitsers groeide met haar op. Hoe kijken zij naar Merkel, haar politieke nalatenschap en de toekomst van het land? Sophie Derkzen, presentator van Bureau Buitenland, onderzoekt deze vragen samen met collega-journalist Edwin Koopman in de zesdelige podcastserie Generatie Merkel. 

Derkzen: ‘In 2002, op mijn achttiende, ging ik als kamermeisje aan de slag in een kasteelhotel in Beieren, met dweil en in dirndl. Na het werk zag ik Merkel voortdurend voorbijkomen op televisie. Ze was net fractievoorzitter van de machtige CDU/CSU-fractie, was een bedeesde verschijning en werd flink onderschat. Als vrouw en domineesdochter uit Oost-Duitsland in een door West-Duitse mannen gedomineerde partij was Merkel bovendien een atypisch figuur. Niemand bevroedde wat haar potentieel was. Na Beieren ben ik Duitsland blijven opzoeken. In de zomer van 2013 werkte ik als gastredacteur bij weekblad Die Zeit. Merkel was op de toppen van haar macht en won de verkiezingen op haar sloffen. In 2015 kwam ik terecht op de politieke afdeling van de Nederlandse ambassade in Berlijn, als tijdelijk uitstapje van mijn journalistieke bestaan. Vanuit die positie maakte ik de migratiecrisis van vrij dichtbij mee, want Duitsland en Nederland overlegden er regelmatig over. Bij de laatste Bondsdagverkiezingen van 2017 zag ik hoe Alternative für Deutschland de grootste oppositiepartij werd. En hoe Duitsland onder Merkel steeds verder verdeeld raakte.’

‘Het is lastig om te generaliseren, want we spreken voor de podcast een hele diverse groep en daar willen we graag recht aan doen. Maar een jonge journalist van Die Zeit verwoordt het mooi: het lijkt wel of de jongere generatie Duitsers een soort heimelijk liefde voor Merkel voelt. Ook als ze het politiek gezien niet met haar eens zijn, voelen jongeren zich toch op een bepaalde manier met haar verbonden omdat Merkel er altijd was gedurende hun politiek bewuste leven. Veel van de mensen die we spreken noemen “Wir schaffen das” als het moment dat zij politiek gezien het meest associëren met Merkel. Maar dat moment verdeelt hen ook. Voor sommigen was het een moment van hoop, waarop Duitsland een keer aan de goede kant van de geschiedenis kon staan, terwijl het voor anderen juist aanleiding was kritisch naar Merkel te kijken. En ook dat laatste om verschillende redenen: bijvoorbeeld omdat ze onaangenaam verrast waren door het warme welkom van Merkel aan migranten, of juist omdat Merkel het asielbeleid veel restrictiever maakte na de aanrandingen in de Keulse oudjaarsnacht van 2015 en er geen Europese oplossing werd gevonden voor het migrantenbeleid.’

‘We onderzoeken hoe het land ervoor staat op het gebied van economie, migratie, emancipatie en klimaat. Een grote groep Duitse jongeren maakt zich zorgen over de klimaatcrisis en veel van hen gaan er regelmatig de straat voor op. In een van de afleveringen lopen we mee met een Fridays for Future-demonstratie en bekijken we wat Merkel voor het klimaat heeft gedaan. Afgelopen mei oordeelde het Bundesverfassungsgericht [het Constitutioneel Hof, red.] in Karlsruhe dat de Duitse klimaatwet op de schop moet. De huidige plannen voldoen niet omdat ze jongere generaties opzadelen met te grote lasten. Terwijl de internationale pers Merkel de klimaatkanselier noemt om alles wat ze op het wereldtoneel voor elkaar heeft gekregen, is er dus wel wat aan te merken op haar binnenlandse klimaatbeleid. Dat is voor Merkel vooral een kwestie van balanceren tussen allerlei tegenstrijdige belangen geweest.’

Naar wat voor nieuwe bondskanselier zijn jonge Duitsers op zoek?
‘De politieke stijl van Merkel wordt vaak geassocieerd met rust en verstandigheid. Als een wetenschapper die altijd gestaag haar werk doet en in een crisis af en toe een stevige beslissing neemt en die dan als de meest verstandige optie presenteert. Daar gaat een zekere voorspelbaarheid vanuit en sommige mensen zeggen dat wel prettig te vinden. Ook hoor je vaak dat de stijl van Merkel op een goede manier afsteekt tegen het machismo waarmee ze omringd is in Europa. Aan de andere kant geven veel jongeren in gesprek met ons aan behoefte te hebben aan verandering. Merkels eeuwige slogan “Weiter so” – gewoon maar doorgaan op de ingeslagen weg – is voor de oudere generatie kiezers waarschijnlijk heel geruststellend geweest, maar daarvan zegt de jonge generatie dat het funest is. Zij zeggen: “Weiter so” verhult dat we voor grote uitdagingen staan en dat Merkels nalatenschap niet alleen maar positief is. Wat dat betreft is het tijd voor iemand met nieuwe energie, die het aandurft om de grote vraagstukken aan te pakken. Ook zie je onder sommige jongeren een hang naar het conservatieve. Zij zijn niet te spreken over Merkel omdat ze vinden dat ze de partij te veel naar het midden heeft verschoven en de grenzen niet goed heeft dichtgehouden.’

‘Bij veel Nederlanders heerst toch het idee dat Duitsland wel een beetje doorkachelt als onze grote stabiele buurman, ook als Merkel straks weg is. Ik denk dat het op zijn minst de moeite waard is om je af te vragen of dat beeld klopt. Onder het oppervlak broeit van alles en er staan grote thema’s op het spel. Misschien is Duitsland wel niet zo stabiel als het lijkt.’