Ferme freule met schildersdrift

De regen klettert neer op de veranda van het statige landhuis aan de Dorpsstraat in Almen. Is dit nou wel of niet Het Elger, het huis dat Jeanne Bieruma Oosting in 1954 kocht en dat ze in haar memoires omschreef als ‘een klein en prettig gelegen zomerhuis’? Prettig gelegen is het zeker, klein allerminst.

We zijn in de ban geraakt van de voormalige bewoner dankzij de biografie die Jolande Withuis (1949) over haar schreef. Een foto uit het boek brengt uitkomst. Dit is inderdaad het huis waar de kunstenaar de laatste veertig jaar van haar leven haar vele artistieke vrienden ontving en waar ze een onwaarschijnlijke hoeveelheid werk produceerde.

Die opmerking van de wat morsig ogende, hoogbejaarde kunstenaar met haar luide stem en koninklijke houding raakte Withuis recht in het hart. Want voor een vrouw die bijna een eeuw eerder geboren werd, was dit de realiteit: wilde je als vrouw van die generatie werkelijk iets bereiken in je leven, dan was daarin geen plaats voor een man.

Die kwam er in het leven van Bieruma Oosting dan ook niet. Ondanks tegenwerking van haar familie zou ze zich ontwikkelen tot een gerenommeerde kunstenaar die niet alleen kleurige stillevens maakte, maar ook macabere grafiek, prachtige portretten en frontale naakten.

Tot aan haar dood, in 1994, werkte ze alsof de duivel haar op de hielen zat. Vandaar de titel van het boek dat Withuis dertig jaar na hun kortstondige ontmoeting schreef.  ‘Toen ik haar sprak, vond ik haar intimiderend. Nu ik het boek heb geschreven, vraag ik me af of ik me daarin heb vergist. Dit was haar manier van doen. Misschien was het niet zo streng bedoeld als het op mij overkwam. Ze was ferm en ongewatteerd, zoals hele deftige mensen zich dat kunnen permitteren omdat ze het gevoel hebben dat de wereld van hen is.’

Withuis kocht een aquarel die nu in haar werkkamer hangt, maar het zou niet bij die ene Oosting blijven. In haar woonkamer hangen drie schilderijen bij elkaar, waaronder eentje van een schorpioen in een fles. Withuis ontdekte het tragische verhaal achter dat werk en slaagde er daarna in het te kopen.

Lezers die nu afhaken omdat ze denken dat we hier te maken hebben met een klassieke kunstenaarsbiografie, kunnen we geruststellen. Hoewel in Geen tijd verliezen artistieke tijdgenoten als Charley Toorop, Charlotte van Pallandt, Clara Eggink, Ida Gerhardt, Netty Nijhoff en Adriaan Roland Holst de revue passeren, leest het boek evengoed als sociale geschiedenis. Met veel smakelijke details schildert Withuis de verhoudingen tussen de Friese en Gelderse landadel en hun pachters en personeel, zoals ze ook een eeuw vrouwengeschiedenis door haar verhaal weeft. Je hoeft dus helemaal niet te weten wie Jeanne Bieruma Oosting was om door dit verhaal gegrepen te worden.

Voor Withuis is het na Boellaard en Juliana de derde biografie over iemand uit een zeer gegoed milieu. Is dat toeval of fascineert die wereld haar zo omdat ze zelf opgroeide in een communistisch gezin?

‘Het gaat mij niet om de rijkdom, maar om wat die mensen van hun leven maakten. Iemand die zich op een bepaalde manier losmaakt van zijn of haar milieu heeft altijd mijn sympathie. Boellaard leek veel op zijn vader, maar ontpopte zich in de oorlog tot een heel moedig persoon die medegevangenen door het kamp sleepte. In mijn eigen milieu werd altijd gedaan alsof alleen linkse mensen dapper en moedig waren. Dat is zo’n misvatting. Daarom heb ik ook een hekel aan identiteitsdenken. Ik ben niet zozeer geïnteresseerd in deftigheid, maar wel in mensen die zich proberen te bevrijden van hun achtergrond en een eigen leven weten te creëren. Jeanne heeft dat met groot succes gedaan, al heeft ze ook van allerlei dingen moeten afzien omdat ze een vrouw was. Nadat ze zich met ruzie had losgemaakt van haar vader, kreeg ze vervolgens te horen dat haar werk onvrouwelijk was. Als ze prachtig kleurrijk werk maakte was het vrouwelijk, terwijl er niemand is die Bonnard vrouwelijk noemt. Maar als ze opzienbarende grafiek maakte die meteen door musea werd aangekocht, schreven de critici: hier volgt men een vrouw niet gaarne. Ik houd me al honderd jaar bezig met vrouwengeschiedenis, dus ik weet dat alles naar sekse werd ingedeeld, maar ik dacht toch weer: het zal je maar gebeuren.’

Soms dacht ik: ik krijg geen vat op haar, maar dan was er altijd de lijn van het werk. Dat werk heeft haar gered. Het was in zekere zin haar lot. Zelf zei ze dat ze vocht met de schildersdrift. Ze kon niet anders, ze moest schilderen. Dat was haar basis. Door alles heen bleef die eenzaamheid spelen. Ik had haar wel een echte grote liefde gegund, maar die heb ik niet gevonden. Je weet natuurlijk niet wat er nog ergens op een zolder ligt. Ik denk dat ik ongelofelijk veel heb gevonden, maar als biograaf heb je nooit het laatste woord. Ik weet zeker dat ze uiteindelijk tevreden was met haar keuze. Zij kon geen twee heren dienen. Maar ik ben wel blij dat wij nu denken: nou, dat gaan we toch proberen. Dan dienen die heren ons maar.’