De lange weg terug

Sabaya. Het woord klinkt mooi, maar de betekenis is verschrikkelijk: een sabaya is een seksslaaf. Duizenden meisjes uit de Koerdische jezidigemeenschap werden vanaf 2014 door IS uit de Irakese provincie Sinjar ontvoerd en verhandeld als sabaya. Vaak zijn ze binnen het kalifaat nog een paar keer doorverkocht. Hun IS-eigenaren kwamen uit alle windstreken.

Dat IS inmiddels officieel ‘verslagen’ is, betekent niet dat deze meisjes ook bevrijd zijn. Integendeel: in Al-Hol, een enorm kamp in Syrië waar 73.000 IS-aanhangers verblijven, worden nog vele sabaya’s verborgen gehouden. Het geweld tegen en misbruik van deze meisjes gaat door. Sommigen van hen waren nog zo jong toen ze ontvoerd werden dat ze geen Koerdisch meer spreken en alleen Arabisch verstaan. Sommige meisjes hebben inmiddels een kind van hun misbruiker.

Waarom zou je een documentaire over deze afschuwelijke situatie willen zien? Omdat er zelfs in de grimmigste hoeken van de geschiedenis sprankjes hoop opduiken. In Sabaya, van de Koerdisch-Zweedse filmmaker Hogir Hirori (The Deminer), zijn die sprankjes de onverstoorbare Mahmud en zijn vrouwelijke infiltranten, die erin slagen honderden sabaya’s te bevrijden uit Al-Hol en, na een periode in zijn jezidi-opvangcentrum, terug te brengen naar hun familie.

Met gevaar voor eigen leven, dat wel. Er zijn heftige confrontaties in Al-Hol, er zijn achtervolgingen, er worden schoten gelost. Maar Mahmud en zijn maten – allemaal vrijwilligers – rusten niet voor hun omvangrijke verzameling foto’s van vermiste jezidimeisjes van de muur kan. Al die vellen vol foto’s: het is een van de pijnlijkste beelden uit de film. Je ziet niet alleen hoeveel meisjes er wel niet weg zijn, maar ook hoe jong ze zijn. Veelal kinderen nog, die, van de ene op de andere dag, tot object zijn gemaakt. Van meisje naar handelswaar, voetveeg, gratis huishoudster, seksslaaf – minder dan niks. 

Na hun ontsnapping hebben de ex-sabaya’s nog een lange weg te gaan. IS vertelde de meisjes dat hun familie hen nooit meer terug zou willen zien. Dat is gelukkig niet waar, maar makkelijk is het niet. De kinderen die de voormalige sabaya’s ongewild kregen van hun misbruiker worden niet altijd geaccepteerd door hun familie. Zo zien we een schrijnende scène waarin zo’n jonge moeder voorlopig afscheid moet nemen van haar zoontje. ‘Mijn kind is onschuldig,’ stamelt ze, ontroostbaar.

En dan is er nog het trauma van de jaren bij IS. ‘Je hoeft niet meer te huilen, het is nu voorbij,’ krijgen de meisjes vaak te horen in het jezidi-opvanghuis – tevens het woonhuis van Mahmud, zijn moeder, zijn vrouw en hun speelse zoontje. Maar uit alles blijkt dat voorbij niet voorbij is voor deze zwaar getekende meisjes. 

En toch is Sabaya dus een hoopgevende film. Dat komt door de volharding van Mahmud en zijn onvoorstelbaar dappere infiltranten: jonge ex-sabaya’s die, gehuld in nikab, binnen kamp Al-Hol de vermiste meisjes lokaliseren. Samen zetten ze alles op alles om het ongelijk van IS te bewijzen: nee, deze meisjes zijn geen dingen die je mee kunt nemen, kunt gebruiken, kunt misbruiken. Ze zijn mensen, ook na jaren als sabaya. In de scènes in het opvanghuis zien we de menselijkheid van de meisjes terugkeren. Aarzelend, maar onmiskenbaar: in een droeve glimlach, een kinderliedje, een omhelzing.

Een paar meisjes in het opvanghuis wilden achteraf toch niet in beeld, zij zijn daarom geblurd in de film. Kritiek in The New York Times dat regisseur Hirori niet zorgvuldig om toestemming zou hebben gevraagd aan alle betrokkenen heeft hij, samen met zijn Zweedse producent en een paar hoofdpersonen uit de film, van de hand gewezen. Sabaya ging in 2021 in première op Sundance en won daar de prijs voor beste regie, waarna nog vele festivals en prijzen volgden.