Je leest dit artikel gratis. Wil je meer van de VPRO Gids? Neem een abonnement. Nu 12 weken voor slechts 10 euro. Ik wil meer lezen →
©
VPRO Gids
abonneer
Vermogen verplicht
In de nieuwe VPRO-serie Sander en de kloof kijkt presentator en journalist Sander Schimmelpenninck naar de gevolgen van de groeiende welvaartskloof voor de haves en de have-nots. ‘Ik zeg tegen de rijken: jullie weten hoe het zit, dus doe er wat aan.’
Aan het begin van de tweede aflevering van Sander en de kloof kijkt Sander Schimmelpenninck (37) vanuit zijn Amsterdamse appartement peinzend naar buiten. In een voice-over zegt hij: ‘Ik hoor je wel denken. Typisch voorbeeldje van de grachtengordelelite.’ Schimmelpenninck maait hiermee alvast critici het gras voor de voeten weg. Die karakteriseren hem immers graag als rechtse kakker, terwijl hij als opiniemaker op televisie en radio en in zijn columns voor de Volkskrant soms verrassend progressief uit de hoek kan komen. Bijvoorbeeld wanneer het gaat om een vrouwenquotum (waar hij voor is) en de almaar groeiende kloof tussen arm en rijk. Over dat laatste onderwerp gaat de zesdelige serie Sander en de kloof, waarin Schimmelpenninck kritisch kijkt naar de vermogensongelijkheid in ons land.
Al in de eerste aflevering, ‘De plek van je wieg’, blijkt dat hij zijn eigen positie daarbij niet ontziet. Vanuit zijn ouderlijk huis, een kasteel dat zijn adellijke familie toebehoort, praat hij met zijn ouders en een groep vrienden over de kansen die zij hebben gekregen, in tegenstelling tot minder bevoorrechten. Hoe eerlijk is het dat iemand uit een rijk gezin een voorsprong heeft op de rest? Is dit een groot probleem? En zo ja, wie is er dan verantwoordelijk? Schimmelpenninck spreekt met mensen uit alle lagen van de samenleving over de problemen die voortkomen uit de groeiende inkomensongelijkheid, bijvoorbeeld op de huizenmarkt, in het onderwijs en de gezondheidszorg.
Verwend jongetje
In het slotbetoog van de laatste aflevering vormt Schimmelpennincks appartement wederom het decor. Vanachter de lange keukentafel kijk ik mee hoe Schimmelpenninck en eindredacteur Ellen Vloet de tekst aanscherpen om zijn boodschap nog urgenter te laten klinken. Cameraman Bart Stoffels en regisseur Martijn Nijboer bedenken intussen waar de presentator in de zitkamer het beste plaats kan nemen voor de camera. Iedereen is in werkmodus, maar er hangt ook een gemoedelijke sfeer, waarschijnlijk dankzij de maandenlange samenwerking. Sommige takes moeten een paar keer opnieuw, waarop Schimmelpenninck quasigeïrriteerd zegt dat zijn podcasts wel in één take worden opgenomen. De programmamaker en schrijver is ook te horen in de Zelfspodcast, waarin hij met jeugdvriend en zanger Jaap Siewertsz van Reesema het leven en de wereld doorneemt. Ze doen dat met veel humor, maar niet altijd even subtiel. Hun onhandige opmerkingen over (bekende) vrouwen leiden nogal eens tot kritiek van boze feministen.
‘Twitter is een soort theater, dat moet je niet al te serieus nemen. Daar gaat het om scherp en vilein zijn, waar ik wel lol in heb’
Wanneer ik na de opnames en een impromptu fotoshoot Schimmelpenninck aan die keukentafel spreek, zegt hij het volgende over zijn verschillende rollen: ‘Elk medium heeft zijn toon. In mijn podcast ben ik anders dan in mijn columns, in deze serie ben ik anders dan op Twitter. Dat hoort een beetje bij wat ik mezelf aandoe, namelijk verschillende media bedienen. Twitter is een soort theater, dat moet je niet al te serieus nemen. Daar gaat het om scherp en vilein zijn, iets waar ik wel lol in heb.’
Schimmelpenninck lijkt voor het grote publiek soms wat ongrijpbaar. Hij verruilde Quote voor omroep wnl, waar hij een jaar lang de talkshow Op1 presenteerde, om vervolgens in 2020 voor de vpro met Thomas Erdbrink de documentaire Zweden doen het anders te maken. Op de vraag of hij er last van heeft dat mensen hem de hele tijd in een hokje proberen te duwen, antwoordt hij schouderophalend: ‘Nee, want ze kijken niet naar de inhoud. Hele linkse mensen zien mijn achternaam en schrijven me af, omdat ze denken: hij is een verwend, geprivilegieerd jongetje en dus is hij fout. Dat vind ik niet aardig en het is bovendien onverstandig, mensen afrekenen op basis van hun afkomst, want dat is feitelijk wat ze doen. Bij Nederlanders van Turkse komaf vinden ze zoiets niet kunnen, en terecht, maar bij iemand van adel mag het wel. Aan de rechterkant zie je juist veel mensen die helemaal niet rechts zouden hoeven zijn omdat dit tegen hun belang indruist, maar die heel erg bezig zijn met hun identiteit. Ik heb niks met dat hele identiteitsdenken, ik vind het gewoon heel dom.’
‘Mensen die mazzel hebben en aan de goede kant van de kloof staan, hebben nu een toptijd. Voor anderen is het lastig’
Babyboomers
De serie is volgens Schimmelpenninck geïnspireerd op zijn ervaringen bij het zakenblad Quote, waarvoor hij zeven jaar lang heeft gewerkt, waarvan de laatste vier als hoofdredacteur. Schimmelpenninck: ‘Ik heb daar met name de wereld van het nieuwe geld bestudeerd. Steeds vaker dacht ik: leven we nog in een tijd waarin je het als selfmade ondernemer kunt maken? In de nieuwste Quote 500 [de jaarlijkse lijst met de 500 rijkste Nederlanders, red.] vind je nog steeds fantastische verhalen van ondernemers die helemaal vanuit het niets komen, maar je ziet wel meer erfgenamen. Dat was ook wel te voorspellen: de babyboomers, een hele succesvolle generatie, hebben veel geld verdiend en dragen hun vermogens over aan hun kinderen. Degenen die mazzel hebben en aan de goede kant van de kloof staan, hebben nu een toptijd. Voor anderen is het lastig, die kunnen misschien niet zo makkelijk een huis kopen en dat gat dicht je niet meer. Hierdoor is de ongelijkheid binnen mijn generatie enorm. Wanneer er sprake is van zulke kansenongelijkheid vind ik dat de verantwoordelijkheid van de rijken groter is dan van de rest. In de serie zeg ik tegen hen: jullie weten hoe het zit, dus doe er wat aan.’
‘Er zijn veel mensen in Nederland die zich gemarginaliseerd voelen en die worden daar heel rechts van’
Wanneer Schimmelpenninck de vermogende elite kritisch bevraagt over de welvaartskloof wordt dat hem niet altijd in dank afgenomen. Waarom probeert hij de bevoorrechte kring waarvan hij zelf deel uitmaakt zwart te maken? Los van dat het volgens Schimmelpenninck rationeel gezien onrechtvaardig is dat de kloof in ons land steeds groter wordt, denkt hij dat er ook een grens is aan waar de kleine groep rijken mee kan wegkomen. Hij spreekt de elite niet alleen aan op hun gedrag, zoals de handige maniertjes waarop sommigen met belastingwetten omgaan, maar waarschuwt ook voor de dag waarop de rest van de samenleving hen beu is en op radicale wijze haar kapitaal komt opeisen.
Voor een actueel voorbeeld hoef je niet eens zo ver te kijken: in september 2021 stemde een meerderheid van de inwoners van Berlijn voor het onteigenen van vastgoedinvesteerders die meer dan 3000 woningen bezitten. Is Amsterdam de volgende stad? ‘Dat wil ik natuurlijk voorkomen. Kijk, ik ben geen linkse activist, ik ben een liberaal en zit in het midden van het politieke spectrum. Alleen denk ik wel dat we de afgelopen decennia te veel naar rechts zijn doorgeschoten. Daarom zeg ik ook tegen de bezittende elite: pas nou op. Want wat in Berlijn gebeurt, is nog niks vergeleken met wat er kan gebeuren. Namelijk, inderdaad, revolutie. Niet in Nederland, we zijn niet revolutionair en er is eigenlijk geen links-activistische cultuur meer, die is heel marginaal. Maar het zal op een andere manier naar buiten komen. Misschien gebeurt dat al, met rechts-populisme, want het is natuurlijk niet gezegd dat het linkse krakers moeten zijn. Er zijn veel mensen in Nederland die zich gemarginaliseerd voelen en die worden daar heel rechts van.’
Tax Me Now
Los van eventuele revoluties die we als samenleving kunnen vermijden, is Schimmelpennincks belangrijkste boodschap dat een eerlijke samenleving iedereen gelijke kansen moet bieden. Dat is waar het volgens hem steeds vaker aan schort en dat veroorzaakt massale onvrede. ‘Je kan niet tegen iemand zeggen dat hij het zelf maar moet regelen als diegene geen gelijke kansen krijgt. Dat is oneerlijk, inconsequent ook. De klassieke liberalen, zoals de negentiende-eeuwse filosofen Locke en Mill, zijn daarom ook voor een forse erfbelasting. Dát is liberaal.’
Die erfbelasting komt uitgebreid aan bod in de laatste aflevering van de serie, waarin Schimmelpenninck de 29-jarige miljonairsdochter Marlene Engelhorn in Wenen bezoekt. Ze is het gezicht achter Tax Me Now, een actiegroep van meer dan vijftig erfgenamen die bepleit dat de bezittende klasse haar rijkdom eerlijker moet verdelen, en dus zwaarder belast moet worden. Schimmelpenninck heeft zich intussen bij de club aangesloten – ‘Morgen hebben we weer een Zoom-vergadering’ –, maar hij denkt dat het bewustzijn hierover niet alleen moet doordringen tot de gefortuneerden. ‘Wat ik problematisch vind is dat het besef over vermogensongelijkheid nog minder leeft bij de mensen die juist belang hebben bij verandering. De gemiddelde Nederlander is zelfs tégen elke vorm van erfbelasting, want die wil straks niet meer belasting betalen over een erfenis van z’n oma. Maar belastingen hangen met elkaar samen, wanneer de belasting op de erfenis omhooggaat, gaat die op iets anders omlaag. In de serie probeer ik dit ook duidelijk te maken, maar dat blijft lastig.’
Essaywedstrijd
In Sander en de kloof laat Sander Schimmelpenninck zien dat er in Nederland grote ongelijkheid bestaat tussen mensen met veel en weinig bezit. Wie weinig heeft, krijgt op allerlei terreinen minder kansen. Wat vindt u daarvan? Waarom vindt u dat? En vooral: wat moet eraan gebeuren? Schrijf het zo overtuigend mogelijk op in maximaal 500 woorden en stuur dat voor maandag 14 februari in via vpro.nl/sanderendekloof. De winnaar wordt bekendgemaakt tijdens een speciale preview van de slotaflevering op donderdag 24 februari.
Sander en de kloof
Donderdag 20 januari
NPO 3 20.58-21.47 uur →