Twintig jaar toekomsthistorie

‘Niemand heeft dit voorspeld. Mensen die dat beweren zijn in de war.’ Aldus Onno Ruding in 2008 aan tafel bij Pauw & Witteman. Met ‘dit’ bedoelde de oud-bankier en voormalig minister van Financiën de wereldwijde financiële crisis van dat jaar. Dezelfde week nog werd dat fragment door de oplettende redactie van Tegenlicht gebruikt als uitsmijter van ‘Crash 2008’. In die compilatie-aflevering kwam een stoet deskundigen voorbij die al jaren waarschuwden voor deze crisis. Een knipoog en een zelffelicitatie van de makers van Tegenlicht, het VPRO-vlaggenschip dat twintig jaar bestaat. Alleen Zomergasten en Buitenhof gaan al langer mee bij VPRO-televisie. Goede reden om bij de jarige redactie langs te gaan voor een terugblik en een exclusieve sneakpreview in hun kunstmatig intelligent ontsloten schatkamer.

In die twintig jaar zijn er meer dan 550 uitzendingen geweest met daarin ruim 2500 sprekers verdeeld over ongeveer 10.000 scènes. Vijftig landen zijn bezocht. Vergeten we de aankopen, dan blijven er zo’n 500 zelfgemaakte uitzendingen over waarin vaak voor de troepen uit werd gelopen. Dus kan het zomaar gebeuren dat wanneer Yuval Noah Harari iets zegt in Wintergasten de Tegenlicht-kijker dit vijf jaar eerder al had gehoord. Helemaal niet gek voor een programma dat in 2008 op bezoek ging bij Elon Musk, lang voordat hij te groot werd voor de wereld en zijn Tesla inruilde voor een raket. Dat men in 2005 de Zilveren Nipkowschijf ontving is mooi en aardig, maar belangrijker is dat Tegenlicht invloed heeft. Uitzendingen worden veelvuldig gebruikt in het onderwijs, Meet Ups brengen mensen met goede bedoelingen bijeen en er zijn kijkers wier levens veranderden na het zien van Tegenlicht. Wie de Handelingen van de Tweede Kamer doorneemt ziet dat het programma soms zelfs tot Kamervragen leidt. Niet alleen over de inhoud, ook over het programma zelf en dat is uniek.

Kortom, Tegenlicht doet ertoe.

En misschien gaat het programma er nog wel meer toe doen, want de toekomstverkenners vieren hun jubileum met een bijzonder cadeau voor de wereld, het Archief van de Toekomst (AvdT). Twee jaar geleden namen regisseur Bregtje van der Haak en eindredacteur Doke Romeijn al het initiatief hiertoe en de honderden afleveringen vormen de basis van dit toekomstarchief.

Die waren natuurlijk al terug te zien, maar ze zijn nu tot op tekst- of beeldfragmentniveau ontsloten met behulp van kunstmatige intelligentie (AI). Daarmee zijn alle ondertitelteksten gelezen en is elk shot bekeken en geïnterpreteerd. Dat biedt een scala aan nieuwe mogelijkheden om door alle uitzendingen te grasduinen, nieuwe verbanden te leggen en, niet onbelangrijk, dingen terug te vinden.

‘Stel,’ zegt researcher William de Bruijn, ‘dat we een uitzending over het IMF maken en beeld nodig hebben van het hoofdkantoor in Washington. Ik weet dat het er is, maar nu kunnen stagiairs en nieuwe collega’s dit ook vinden.’

Leuk, maar de belangrijkste doelgroep zit buiten Villa VPRO. Thuis, op scholen en universiteiten, bij maatschappelijke organisaties en natuurlijk de organisatoren van de zogeheten Meet Ups. Die bijeenkomsten vinden meestal plaats ná een uitzending maar dat hoeft niet. Doke Romeijn: ‘Als de actualiteit aanleiding geeft tot een Meet Up kan men vrij eenvoudig alles vinden en gebruiken wat wij daarover eerder gemaakt hebben.’

het artikel gaat verder onder het kader

Aangezien Tegenlicht meestal over de toekomst gaat bestaat het risico dat materiaal inmiddels gedateerd is omdat ontwikkelingen anders liepen dan verwacht, maar meestal blijkt het nog actueel. Niets wordt dan ook weggegooid, al is met de kennis van nu de aflevering ‘Laatste kans voor de euro’ (2017) minder relevant dan het vergelijkbare twaalf jaar oudere ‘De dag dat de dollar valt’ (2005).

Volgens eindredacteur Romeijn zijn in die twintig jaar weinig belangrijke ontwikkelingen gemist. ‘Corona zag niemand aankomen, maar wij hadden wel direct een uitzending over virussen.’ Als we toch even doorvragen naar de witte vlekken van Tegenlicht komt De Bruijn met de naam Greta Thunberg. ‘Die hebben we gemist.’ Daar is collega Romeijn het niet helemaal mee eens. ‘Wij hebben advocaat Roger Cox langdurig en uitgebreid gevolgd. Hij voerde namens Urgenda de klimaat rechtszaak tegen de staat en heeft die ook gewonnen. Zo hebben wij aandacht aan klimaatverandering besteed.’

Klimaat? Check!

Een serieuzer bedrijfsrisico van toekomstverkenningen is dat onderwerpen soms te vroeg worden geagendeerd. De aflevering ‘Deepfake News’ (2018) zou een halfjaar later al veel serieuzer zijn genomen. Nu waren er kijkers die – hoe ironisch – dachten dat het niet echt was.

Met het tweeluik ‘De waterstofevolutie’ (2003) was men zelfs vijftien jaar na de uitzenddatum nog wel visionair geweest. De Bruijn: ‘Hoe vaak mij de afgelopen tien jaar wel niet gevraagd is: waar blijft die waterstofrevolutie van jullie nou? Nu is het aan de hand.’ 

Aan grote namen geen gebrek in twintig jaar, al zijn dat vaker mannen dan vrouwen.

Investeerder Jim Rogers is de huisduider, hij liet vijftien keer zijn licht schijnen over de wereld. Bijna twee keer zo veel als Joris Luyendijk, die met acht optredens op de tweede plaats staat, net voor Jeremy Rifkin (zeven keer), Evgeny Mozorov en Rob Wijnberg, beiden zesmaal. Econoom Mariana Mazucatto is de enige vrouw in de top tien, maar dat is bij een volgend lustrum vast anders.

Ondanks, of misschien wel juist dankzij het hoge aantal mannen ontdekte de kunstmatige intelligente opvallend veel feeksen in twintig jaar Tegenlicht. Wat bleek: alle mannen met halflang grijs haar kregen het label ‘feeks’. Om niemand te beledigen zijn die tags allemaal weer verwijderd. Sowieso is de mens nog altijd slimmer dan de computer blijkt uit een ander voorbeeld. De Bruijn. ‘Bij het zoeken naar beelden van bossen werd een bomengroep aangezien voor broccoli en ook zo gelabeld. Van bovenaf gezien was de vorm hetzelfde.’ Kan gebeuren, Sesamstraat heeft tenslotte ook een levensecht broccolibos als decor. Genoeg gehoord, tijd voor een eerste blik in het Archief van de Toekomst.

het artikel gaat verder onder het kader

De Bruijn klikt op zijn muis en op het scherm voor ons vliegen allemaal gekleurde blokjes door het beeld die snel keurig gestapeld stil komen te liggen. Het blijken alle ruim 500 afleveringen te zijn, verdeeld over de jaren 2002 tot en met 2021. Die hebben elk een eigen kleurtje gekregen verwijzend naar een van de twintig onderscheiden thema’s, zoals religie of duurzaamheid. Klikkend met zijn muis tovert De Bruijn in hoog tempo allerlei staafdiagrammen tevoorschijn om daarna specifieke fragmenten te tonen.

Net voordat het mij gaat duizelen ontdek ik hoe het systeem werkt. En dan kun je heel makkelijk, snel en verfijnd zoeken in de berg berg Tegenlicht-materiaal. Mooi speelgoed waar ik me thuis graag zelf verder wil vermaken. Dat mag. Via elektronische post ontvang ik het ingewikkeldste wachtwoord dat ik ooit heb gezien. Het lijkt op ‘T6v(W@#B//>,gbdb^5’ en met deze sleutel in handen open ik de schatkamer. Eerst even de trefwoorden ‘seks’ en ‘voetbal’, dan hebben we dat maar vast gehad. ‘Seks’ levert 44 beeld- en/of geluidsfragmenten op en ‘voetbal’ heeft een score van maar liefst 57. In 2013 kwam de eerste drone voorbij in Tegenlicht en tot 2020 bestond corona niet. In de toekomst zal misschien blijken dat Donald Trump vergeleken met alle andere Amerikaanse presidenten maar een voetnoot in de geschiedenis is geweest. Met slechts 34 hits haalt hij het niet bij zijn voorganger Obama (37), en bij de Bushes (67) komt hij niet eens in de buurt. Poetin staat op 27, maar die kan nog stijgen. Dat Merkel slechts veertien keer in de statistiek voorkomt is een beetje vreemd, zeker in vergelijking met de 22 keer dat Rutte opduikt.

Voordat je het weet ben je een paar uur verder, ook omdat elke hit op onderwerp of persoon uitnodigt om in te zoomen en verder kijken. Bijvoorbeeld Jan Peter Balkenende (23), wie kent hem nog? Zijn profiel kwam destijds niet altijd goed uit de verf en achttien jaar nadat hij in ‘De waardenfluisteraar’ (2004) zijn visie verkondigde is dat niet veranderd. Het algoritme ziet in hem namelijk een inwoner respectievelijk zakenman, militair, deskundige, werknemer, vrouw en zelfs een – of dé? – schepper. Aan lidwoorden doet men namelijk niet. Niemand die destijds in Tegenlicht zat kon bevroeden dat hij een generatie later, ook zonder context, in elke huiskamer tevoorschijn getoverd kan worden. Omdat AI nog lang niet feilloos is kan dat soms pijnlijk zijn. Daar zal de hoogleraar die door het algoritme niet alleen bestempeld wordt als intellectueel, maar ook als opa, dikhuid en olifant niet wakker van liggen. Hij is jaren geleden al gaan hemelen. (Lezersvraag: wie is dat?)

Al is het Archief van de Toekomst óók een speeltje, die benaming doet afbreuk aan de ongekende mogelijkheden en reikwijdte van dit project. Die zijn voor een gidsredacteur slechts deels te overzien. Het is dan ook niet meer dan logisch dat andere organisaties met audiovisuele collecties dit project met grote belangstelling zullen volgen, want iedereen weet dat bij Tegenlicht de toekomst allang begonnen is. Zelfs als het om archiveren gaat.