De vader, de zoon en de vrije pers

‘Ik kan me niet eens meer herinneren wat ik van Julian Assange vind!’ roept een Amerikaanse tv-presentator uit in een montage van nieuwsfragmenten aan het begin van Ithaka: A Fight to Free Julian Assange. Dat gevoel zal veel kijkers van deze documentaire bekend voorkomen, want hoe zat het nou ook alweer? Waarom zat Assange ondergedoken in de Ecuadoriaanse ambassade van Londen en moest hij later naar de Britse gevangenis: voor de Zweedse #MeToo-beschuldigingen? Of vanwege WikiLeaks, de mediaorganisatie waarmee Assange sinds 2006 talloze (staats)geheimen en misdaden onthulde?

Het is ook niet zo gek dat het grote publiek de draad is kwijtgeraakt in het dossier-Assange, want zijn zaak beslaat inmiddels jaren en jaren (zie kader). Maar hoewel Assange uit de publieke belangstelling verdwenen leek, gaan er nu steeds meer stemmen op om hem vrij te krijgen. In 2015 oordeelde de VN al dat hij onterecht wordt vastgehouden en recht heeft op compensatie. Ook de speciaal rapporteur marteling en inhumane behandeling van de VN zet zich in voor Assange, die zijn dagen grotendeels in isolatie slijt. En afgelopen november riepen de toonaangevende kranten die in 2010 samenwerkten met WikiLeaks om onder meer Amerikaanse oorlogsmisdaden in Irak en Afghanistan te onthullen (The New York Times, The Guardian, Der Spiegel, Le Monde en El País) op tot vrijlating van Julian Assange, met als strijdkreet ‘Publiceren is geen misdaad’. Ook gaan in verschillende landen burgers de straat op om te demonstreren voor zijn vrijlating.

En nu is er dan Ithaka – A Fight to Free Julian Assange. Een familieproject: de documentaire is geproduceerd door Assanges halfbroer Gabriel Shipton en zwager Adrian Devant, en de hoofdrollen zijn voor Assanges vader John Shipton en Assanges vrouw, Stella Moris – destijds nog zijn verloofde. Zij leerde haar man kennen in de Ecuadoriaanse ambassade, waar ze jurist in zijn team was. Ze verloofden zich op de ambassade, kregen twee zoons en trouwden in de Londense gevangenis. Samen met haar schoonvader probeert Stella nu op alle mogelijke manieren om Julian vrij te krijgen.

Ben Lawrence (1973), regisseur van Ithaka, is dan weer geen familie. Hij is een filmmaker die onder meer de prijswinnende films Hearts and Bones (2019) en Ghosthunter (2018) regisseerde. Vanuit Sydney neemt hij de tijd om te bellen met de VPRO Gids. Een gesprek over vaders en zonen, asperger en films met een mening.

Lawrence: ‘Ja, al sinds het verschijnen van Collateral Murder [de videobeelden van Amerikaanse oorlogsmisdaden in Irak, door WikiLeaks gepubliceerd in 2010, red.] ben ik in hem geïnteresseerd. Als Australiër van dezelfde generatie als Assange voel ik me vanzelfsprekend betrokken en ik vind dat hij met WikiLeaks door de jaren heen iets geweldigs heeft neergezet, een journalistieke revolutie. Over de hele wereld heeft WikiLeaks schandalen en mensenrechtenschendingen onthuld. De Amerikaanse overheid probeert Assanges reputatie op allerlei manieren kapot te maken, maar ik denk dat de geschiedenis hem uiteindelijk zal zien voor wie hij is: iemand die belangrijke informatie probeerde te openbaren en daarvoor gestraft werd.’

Het artikel gaat verder onder dit kader.

‘Het is een persoonlijk portret, maar ik maak altijd films waar een mening in zit. Ik denk dat dat sowieso bij documentaires hoort: sociale impact is belangrijk, of het nu een film is over klimaatverandering of over het redden van gorilla’s. Als je het helemaal “enerzijds, anderzijds” maakt, krijg je een saaie film. Nee, geef mij maar de documentaires van Michael Moore of Alex Gibney. Ithaka neemt dus ook een standpunt in, maar het is wel een heel zachte film. Geen campagnefilm, maar een film over een campagne ­­– die je hopelijk wél meesleept. En ja, ik werd gevraagd door Gabriel om deze film te regisseren, maar ik ging helemaal mijn eigen gang tijdens het maakproces.’

‘Gabriel had al het plan om te focussen op John: zijn vader dus, en die van Julian. Dat vond ik meteen een goed idee, want door de film persoonlijk te maken nodig je het publiek uit om met een andere, meer intieme blik naar dit verhaal te kijken. Ik vloog naar Londen om de familie te volgen en omdat het in de coronaperiode was werden we als crew ook al snel onderdeel van de familie. De straten waren leeg, wij woonden bij elkaar en namen samen scènes en interviews op. In de documentaire leer je een wereldberoemd persoon kennen via de mensen die dicht bij hem staan, die van hem houden en die voor hem vechten. Ik merk bij vertoningen van de film dat kijkers tegen hun eigen verwachting in ontroerd zijn. Zeker als John na afloop de zaal in komt. Dat is een van mijn lievelingsmomenten, er komt dan zo veel warmte op hem af. John is een complexe man: hyperintelligent, hij grossiert in metaforen en citaten uit gedichten. Julian is gediagnosticeerd met asperger. In Johns tijd was dat nog geen onderwerp, maar ik denk dat ze veel op elkaar lijken, dat zeggen de mensen die hen allebei goed kennen ook. John bekijkt de wereld sowieso anders dan andere mensen. Hij draagt deze film op zijn eigenzinnige poëtische manier, en via hem leer je ook Julian beter kennen.’

‘Voor mijn gevoel is die kritiek al overal. Heel eerlijk: het liefst had ik in de film alleen John, Stella en de kinderen willen laten zien. Maar je hebt als kijker nu eenmaal context nodig, daarom schets ik met fragmenten en tekst kort wat er in de aanloop naar de film in Julians leven is gebeurd, zodat je begrijpt waarvandaan we vertrekken. Maar het menselijke verhaal, dat is waar het mij om te doen is. En wat WikiLeaks betreft belicht ik ook alleen de zaken waar Julian voor vervolgd wordt: de publicaties over Irak, Afghanistan en Guantanamo Bay.’

‘Wat je ziet is dat WikiLeaks een pionier is geweest – of zoals Julian zegt: een ijsbreker – die de weg heeft vrijgemaakt. Veel nieuwsmedia hebben nu ook een anonieme dropbox voor tipgevers, dat is mooi. Maar de vervolging van Julian heeft er helaas wel voor gezorgd dat klokkenluiders minder snel naar buiten zullen komen met informatie, zeker niet bij geheime diensten of het leger. Er gaat een afschrikwekkende werking uit van Julians zaak. Maar media en activisten zullen sowieso voortborduren op waar WikiLeaks mee begonnen is. De strijd om informatie zal doorgaan.’

‘Ik ging daar eerst wel zo’n beetje vanuit, maar naarmate ik langer met John optrok begon ik dat te simplistisch te vinden. John is een man die een evolutie heeft doorgemaakt: van eenzame kluizenaar naar iemand die heel geïnteresseerd is in mensen. Wellicht zou hij nu anders gehandeld hebben dan toen Julian klein was, maar John is niet iemand die achterom kijkt of met spijt bezig is. Hij kijkt vooruit, naar wat hij nú kan doen voor Julian. Ach, ik weet het niet, vaderschap en familiebanden zijn zulke complexe, kwikzilverige zaken. Ik heb John wel gevraagd waarom hij zo lang weg was uit Julians leven, maar daar wil hij niet op ingaan. Die scène zit bewust in de film, zodat je als publiek ook ziet hoe ingewikkeld het is. Want het ging niet van een leien dakje, deze film maken; ik voelde me soms best een indringer in de familie. Maar John werd steeds opener en ik heb veel van hem geleerd. John geeft vaak abstracte antwoorden waar je nog weken op kan kauwen. De filmtitel Ithaka komt ook van hem, een verwijzing naar Odysseus’ verlangen naar huis. John put kracht uit dat verhaal: Odysseus' thuis, Ithaka, is de eindbestemming, maar de reis daarheen is ook van waarde.’

‘Ik heb meer dan ooit hoop dat hij vrijkomt, er is nu echt momentum. Ook omdat Labor sinds kort aan de macht is in Australië: de nieuwe regering is, in tegenstelling tot hun conservatieve voorgangers, wel bereid om voor Julian aan de slag te gaan. Als hij vrijkomt, heeft hij alleen wel een enorme prijs betaald. Hij is nog maar begin vijftig, maar geestelijk en lichamelijk is hij er heel slecht aan toe. De grote angst van zijn familie is dat hij overlijdt voor hij uit de gevangenis komt.’