De bard der barden

Er zijn weinig dode schrijvers die zo springlevend zijn als William Shakespeare. De bard der barden blijft ons, gewone stervelingen, betoveren. Zijn 400ste sterfdag, op 23 april, is aanleiding voor creatieve geesten om zijn nagedachtenis op tal van manieren te eren. De BBC neemt daarin het voortouw met een groots opgezet Shakespeare-festival. Een maand lang regeert uncle Will. Op het uitgebreide programma staan onder meer een kleuteruitvoering van A Midsummer Night’s Dream, een hiphopversie van Othello en een verfilming van Richard III met Benedict Cumberbatch. ‘Good for business,’ vindt Emma Smith, professor Shakespeare Studies in Oxford, die onder meer een boek schreef over de dertig grootste Shakespeare-mythes. ‘Het is geweldig om te zien hoe inventief theatergezelschappen, programmamakers en schrijvers zijn. Shakespeare wordt voortdurend opnieuw uitgevonden, dat houdt zijn werk levend en vol energie. Er gaapt vaak een diepe kloof tussen de manier waarop academici zoals ik zich met Shakespeare bezighouden en de echte wereld. Het is fantastisch dat de bbc zo veel aan Shakespeare doet op allerlei niveaus, zo bereik je weer een heel nieuw publiek.’

Shakespeare heeft zich door de eeuwen heen ontwikkeld tot een veelkoppig monster dat zichzelf in leven houdt met steeds weer nieuwe boeken, films, voorstellingen en wetenschappelijke theorieën. Eind juli komen op het World Shakespeare Congress meer dan duizend Shakespeare-deskundigen van over de hele wereld bijeen.

Hoewel Emma Smith het monster blijft voeden, betekent dat niet dat zij Shakespeare als een heilige vereert. Integendeel. Een van de onderwerpen waarmee ze zich bezighoudt, is zijn invloed op de taal. ‘Dankzij de digitalisering zijn er allerlei nieuwe mogelijkheden om daar onderzoek naar te doen. Samen met de Oxford English Dictionary ben ik bezig om die invloed te onderzoeken. Shakespeare heeft de taal zeker verrijkt, maar minder met woorden dan met uitdrukkingen en zinnen. Zijn invloed wordt eerder over- dan onderschat. Dat komt omdat we heel lang weinig wisten over zijn tijdgenoten.

Shakespeare is zo dominant in onze literaire traditie dat mensen al snel denken dat een woord of een uitdrukking van hem is, terwijl dat lang niet altijd het geval is. Academici zoals ik wisten al langer dat zijn invloed minder groot is dan werd aangenomen, maar die 400ste sterfdag is een mooi moment om dat onder de aandacht te brengen. Zijn werk moet niet beschouwd worden als dat van een enkele geniale dichter, maar als dat van iemand die samenwerkte met acteurs, regisseurs en andere mensen die zich bezighielden met theater. Iedereen die zelf theater maakt, weet dat het zo werkt; het stuk vormt alleen maar de basis.’

Die gedachte is Emma Bentley uit het hart gegrepen. Bentley studeerde in 2014 af aan de Liverpool Institute for Performing Arts op het onderwerp ‘vrouwen die mannenrollen spelen in Shakespeare’.

Ze omschrijft zichzelf als ‘Shakespeare’s biggest fangirl’. Dat krijg je ervan als je opgroeit in Stratford-upon-Avon, waar elke steen Shakespeare ademt. Daar had de zestienjarige Emma een baantje in de souvenirwinkel van de Royal Shakespeare Company. ‘Ik mocht alle voorstellingen gratis zien.’

Toch maakte de liefde voor stadgenoot Will haar niet blind. Toen Bentley zich aansloot bij de Young Shakespeare Company kwam ze er al snel achter dat meisjes er qua podiumtijd nogal bekaaid afkwamen bij haar held. De frustratie daarover leidde tot haar voorstelling To She Or Not to She, een komische show met een frisse feministische boodschap.

Bentley pleit voor rollen waarin vrouwen ook gestoord, dronken, gepassioneerd of dapper mogen zijn. Tegelijkertijd maakt ze vilein gehakt van acteurs en hun lachwekkende pretenties: ‘Did I play Hamlet? Or did Hamlet play me? That is the question. Als ik de rol van Ophelia of Rosamund krijg aangeboden, haal ik daar heus mijn neus niet voor op en mijn voorstelling is ook geen aanval op Shakespeare, maar wel op de traditionele manier waarop zijn werk door veel gezelschappen nog steeds wordt opgevoerd. Gelukkig zijn er ook uitzonderingen. Ik werk bijvoorbeeld regelmatig met Smooth Faced Gentlemen, een Shakespeare-gezelschap dat alleen uit vrouwen bestaat. Zij spelen door het hele land en staan op grote festivals zoals in Edinburgh. Ze hebben een trouwe schare fans, maar dat zijn wel bijna allemaal vrouwen, en een paar liberale, feministische mannen. Voor mijn voorstelling was het ook erg moeilijk om mannen naar binnen te lokken. Zodra je zegt dat het een feministische soloshow is, haken ze af. Maar de vaders, broers, buurjongens en vriendjes die wel kwamen, waren heel enthousiast.’

Ook Oxford-professor Emma Smith erkent dat Shakespeare gedomineerd wordt door mannen. ‘Op middelbare scholen worden verplicht een of twee stukken bestudeerd, maar gek genoeg zijn de tragedies veel populairder dan de komedies en de historische stukken. Dat vind ik jammer, vooral omdat in de komedies meer goeie vrouwenrollen zitten. De tragedies zijn voor meisjes veel minder leuk om te doen. Daarin hebben vrouwen een minimale en meestal tragische rol. Ik vind sowieso dat de komedies ondergewaardeerd worden. Daarin worden net zulke behartenswaardige dingen gezegd als in de tragedies.’

Om Shakespeare seksisme te verwijten, slaat natuurlijk nergens op, zegt Emma Smith. ‘Hij schreef voor een gezelschap dat alleen uit mannen bestond. Dat was destijds heel gebruikelijk. Mannen speelden ook de vrouwenrollen. Het is niet fair om van hem te verwachten dat zijn werk voldoet aan onze moderne eisen. Hij stond in een cultuur en een traditie.’

Smith noemt MacBeth als haar favoriete stuk, ‘vooral omdat dat zo lekker kort is. Die andere stukken zijn natuurlijk veel te lang. Volgens mij verveelt echt iedereen zich daarbij.’

Ook al is het een cliché, actrice Bentley vindt Hamlet toch nog steeds de ultieme rol. ‘Het moeilijke met Shakespeare is dat elke rol die je speelt al oneindig vaak door een andere acteur is gespeeld. Je speelt niet alleen die rol, maar je torst ook nog de erfenis van Laurence Olivier en David Tennant mee. Die historische context kan een last zijn. Op de toneelschool waren veel mensen zelfs bang voor Shakespeare, omdat ze dachten dat ze hem niet begrepen. Hij is heel intimiderend.’

Emma Smith, die zichzelf ‘geen purist’ noemt, vindt dat niemand zich door Shakespeare moet laten afschrikken. ‘Het maakt helemaal niet uit dat er voortdurend dingen worden veranderd in zijn werk. Dat had hij zelf ook niet erg gevonden. Hij werkte tenslotte in de amusementsindustrie. Het gaat er uiteindelijk om wat mensen graag willen zien.’

Ook Bentley vindt dat je Shakespeare niet te veel op een voetstuk moet zetten. ‘Ik heb er helemaal geen moeite mee om hem in mijn voorstelling te ontheiligen. Als hij nu had geleefd, was hij de eerste geweest om de theaterwereld eens flink op te schudden. Er zijn vast stoffige wetenschappers die er anders over denken, maar ik denk dat hij zo’n provocerende voorstelling als die van mij geweldig had gevonden.’