Dertig jaar geleden sloot Margot Vanderstraeten vriendschap met een joods-orthodoxe familie in Antwerpen. Ze schreef er een zeer meeslepend boek over: 'Mazzel tov'. Zondag is ze te gast in VPRO Boeken.

Op een zonnige woensdagmiddag in september belt een twintigjarige studente aan bij een herenhuis in de Joodse buurt in Antwerpen. Binnen wachten vier kinderen die ze bijles zal geven. Het is het begin van een jarenlange relatie tussen een even naïeve als brutale studente en een joods-orthodoxe familie die de profane buitenwereld zo veel mogelijk buiten de deur probeert te houden.

De studente was Margot Vanderstraeten, die zou uitgroeien tot journalist bij De Morgen en romanschrijfster. Als de familie Schneider (niet hun echte naam) had geweten dat ze bijna dertig jaar later een boek zou schrijven over haar belevenissen in hun huishouden hadden ze haar waarschijnlijk nooit binnengelaten. Maar gelukkig wisten ze dat niet, want dankzij deze toevallige ontmoeting krijgen wij nu een uniek kijkje achter de joods-orthodoxe voordeur.

In Mazzel tov toont Vanderstraeten ons een wereld waarin je een man niet zomaar de hand schudt, waar de zedig geklede vrouwen onder hun bloesjes dure lingerie dragen en waar de pannen worden geschrobd met koosjere schuursponsjes.

Antwerpen telt pakweg 20.000 orthodoxe Joden, die onderverdeeld zijn in talloze kleinere religieuze stromingen, elk met hun eigen scholen, kledingvoorschriften en gebruiken. Het gezin waar Vanderstraeten terechtkwam is modern-orthodox. Mevrouw Schneider draagt geen pruik en meneer Schneider heeft geen peies. Het gezin telt twee zoons en twee dochters. Vanderstraeten dient zich in de eerste plaats bezig te houden met de oudste dochter, Elzira, voor wie haar gebrekkige motoriek – dyspraxie –  een bron van schaamte en frustratie is.

Nu, dertig jaar later, woont dit onzekere meisje van weleer in New York, met man en vijf kinderen. De twee zijn nog altijd bevriend. ‘Elzira heeft zich ontwikkeld tot een zeer sterke, zelfbewuste vrouw,’ vertelt Margot Vanderstraeten. Ze schreef het boek zonder medeweten van de familie, een beslissing waarmee ze heeft geworsteld.

Minirok en hoge hakken

‘Daarom was het een pak van mijn hart dat ik onlangs een mailtje van Elzira kreeg waarin ze mij haar zegen gaf. We hadden de afgelopen twee jaar geen contact gehad en ze had eens op mijn website gekeken om te zien waar ik mee bezig was. Daar zag ze dat ik dit boek had geschreven. Ze zei dat ik me niets moest aantrekken van haar ouders, die zullen er enerzijds niet zo blij mee zijn, maar anderzijds zijn ze zeker ook trots op jou en je werk.’

De jonge Margot Vanderstraeten wist niets van het orthodoxe jodendom en verscheen dus rustig in minirok en op hoge hakken bij haar werkgevers. Dat ze – ten tijde van de eerste Golfoorlog – ook nog samenwoonde met een Iraanse vluchteling maakte de betrekkingen er niet eenvoudiger op. Discussies ging ze niet uit de weg. Vooral met zoon Jakov, een bleke puber met een goed ontwikkeld superioriteitsgevoel, wilde het wel eens vlammen. Hij zei vaak: ik spreek daar met jou niet over want je bent geen Jood. Dat superioriteitsgevoel is een vorm van verdediging tegen de buitenwereld en wraak op het verleden. Het is bovendien waar: Joodse mensen blinken disproportioneel uit in literatuur, wetenschap, klassieke muziek. Zelf ben ik later het Jodendom zo intrigerend gaan vinden, omdat het ook zo intellectueel en spiritueel is. En natuurlijk voerde ik met Jakov ook gesprekken over het uitverkoren volk.’

Om herinneringen aan haar tijd bij de Schneiders op te roepen ging Vanderstraeten zo vaak mogelijk naar de Joodse buurt. Ze deed er boodschappen, ging naar het postkantoor, zocht een Joodse huisarts en trok een paar keer naar Israël. Ze leerde binnen de gemeenschap meer mensen kennen. Een daarvan, een vrome Jood, was bereid haar boek te controleren op fouten over moderne orthodoxie, maar dan wel op voorwaarde dat ze zijn identiteit geheim zou houden.

Vanderstraeten vertelt hoe ze de diamantwijk ingrijpend heeft zien veranderen in de afgelopen dertig jaar. ‘Nabij de diamantbeurs staan vandaag veel panden leeg, de bewerking van ruwe diamant gebeurt steeds meer in lagelonenlanden. Dertigers zie je in deze sector nauwelijks meer, die zijn allemaal vertrokken. Elzira en Jakov wonen in New York, hun broer en zus in Israël en Nederland. De Joodse middenklasse –  die de moderne wereld omarmt, hoe ambivalent dat ook is – verdwijnt stilaan uit Antwerpen, uit Europa zelfs. Daarvoor in de plaats komen steeds meer chassidische joden.’

Diversiteit

Intussen is ook het antisemitisme nog, of opnieuw, springlevend. ‘Ik zat, toen ik bij de Schneiders begon, trouwens ook vol vooroordelen. En vol onwetendheid. Mijn toenmalige Iraanse vriend wees me daar al vaak op. De Schneiderkinderen deden hetzelfde. Uiteraard hield ik, met mijn leefwereld, ook hen een spiegel voor en zaten ook zij vol ingebakken denkbeelden over mij. Misschien moest ik daarom het boek vooral nu, dertig jaar later, schrijven. Omdat het als een geslepen diamant in me zat. En omdat de noodzaak om met de ander tot een dialoog te komen, noodzakelijker is dan ooit. Diversiteit, dat is samen vallen en opstaan. Opnieuw en opnieuw.’

Margot Vanderstraeten is te gast bij Carolina Lo Galbo in VPRO Boeken. De tweede gast is Rosanne Hertzberger.

VPRO Boeken
Zondag 30 april, 11.20 tot 12.00 uur op NPO 1

Mazzel tov
Margot Vanderstraeten, Atlas-Contact