Volcano: wonderlijke, absurdistische film uit Oekraïne

Tolk Lucas strandt met een SUV vol buitenlandse afgevaardigden op een zonovergoten steppe ten noorden van de Krim. Hij begeleidt een OVSE-missie, een deftig bezonnebrild en niet al te vriendelijk gezelschap. ‘Jesus, so now what?’ blaft een van hen naar Lucas wanneer de auto niet meer wil starten en Lucas’ telefoon geen bereik heeft. Lucas bindt zijn rugzak om en gaat op zoek naar hulp. Wanneer hij terugkeert bij de gestrande SUV blijkt de wagen met OVSE-delegatie vertrokken.

Dan wordt de film surrealistisch. Lucas - een stadsmens uit Kiev in ongekreukt overhemd, met gecoiffeerd driedagenbaardje en hippe ring om zijn wijsvinger - vindt op zijn pad mensen die hem, schijnbaar zonder reden, in elkaar slaan. De lokale excentriekeling Vova en zijn dochter Marushka zijn hem gelukkig wel goedgezind, nemen hem mee naar hun huis in een Zuid-Oekraïens dorp en ontfermen zich over hem.

Maar Lucas is niet van plan al te lang op de steppe te blijven en probeert weg te komen. Dat lukt niet. Busbanden worden lek gestoken en Lucas wordt bestolen en raakt zijn geld en paspoort kwijt. Wanneer Lucas naar de politie gaat, stopt die hem in de cel. Hij wordt vrijgekocht door Vova – en vraagt zich inmiddels af of alles en iedereen hier samenwerkt om hem hier te houden.

Volcano begon als documentaire over de oom van de oom van zijn vrouw (en coauteur) Daria Averchenko, een bijzondere man, die botten van Duitse soldaten opgroef en voor grote sommen geld verkocht, vertelt filmmaker Roman Bondarchuk (Kherson, 1982) wanneer we hem spreken. Via die oom begon Bondarchuk het surrealisme van de regio te begrijpen.

Hij ging materiaal met hem draaien. ‘Op een gegeven moment besloten we het gefilmde materiaal te gebruiken om een script te schrijven’, vertelt Bondarchuck. ‘Maar hoe die oom de wereld zag, kon de camera niet vastleggen. Al zijn verhalen waren gevuld met magie. Hij vertelde bijvoorbeeld over een spookoogstmachine die 's nachts verscheen om het veld te maaien en daarna spoorloos verdween.’

De stad waar Lucas terechtkwam ligt aan de oever van een stuwmeer, dat tijdens de Sovjetregering hele dorpen en steden opslokte. Bondarchuk: ‘Als je er met een bootje vaart, kun je de grafstenen onder het water zien liggen. De lokale bewoners geloven dat er schatten uit de tijd van de kozakken onder water liggen – er wordt gedoken om die te pakken te krijgen.’

Merkwaardige dingen zijn ook in Volcano te vinden: ineens staat er een koor, bestaande uit overleden mensen, middenin de steppe te zingen. ‘De mensen die daar wonen zijn erg gevoelig voor mythologie. De generatie van mijn grootvader zag luchtspiegelingen in de steppe’, legt Bondarchuck uit. ‘Maar de dingen in de film komen niet uit de lucht vallen, alles wat er gebeurt heeft een natuurlijke verklaring. Luchtspiegelingen zijn een bekend optisch fenomeen. Overigens: om zandstormen te stoppen, werden er bossen geplant in de steppe. Daarmee verdwenen de luchtspiegelingen. Nu kappen lokale bewoners bossen om niet te bevriezen in de winter: zowel luchtspiegelingen als tornado's keren terug naar de steppe.’

Bondarchuk moest in zijn film laten zien dat Lucas op een bepaald punt nog steeds niet alles begrijpt van de realiteit waarin hij zich bevindt. Bij een van Lucas’ mislukte ontsnappingspogingen wordt hij door lijfwachten van een boer in een watermeloenveld in elkaar geslagen. De nacht valt; als hij wakker wordt, bevindt hij zich in een diepe kuil in het veld. Daaruit valt niet te ontsnappen. Het wordt trippy, hallucinant. We horen muggen zoemen, zien Lucas steeds verder versuft raken, zijn gezicht onder de bulten. Het wordt dag, het wordt weer avond. We zien droneshots van verdorde bloemen om de kuil heen, die met symmetrische precisie is afgegraven.

Bondarchuck: ‘Lucas ligt in foetushouding in de kuil. Het lijkt op zijn wedergeboorte in een nieuwe realiteit, hij kan nu fysiek dit hete zuidelijke land voelen. Pas vanaf dit moment begint hij naar de vreemde Vova te luisteren, te accepteren dat er naast die OVSE-waarnemers nog andere mensen zijn, die niet in witte overhemden in grote SUV's rijden. Lucas had deze pijnlijke ervaring nodig om van zijn superioriteitsgevoel af te komen.’

Vova redt Lucas uit de kuil. ‘Wat doe je hier,’ vraagt Vova’s moeder als Lucas weer terug is. ‘Heb je thuis geen appartement? Geen zomerhuis?’ Lucas vertelt dat hij dat allemaal wél heeft. De oude vrouw somt op: ‘Je hebt een salaris, een president, politie. Dat hebben wij hier allemaal niet.’ Waarom ze dan zelf nooit is weggegaan uit de steppe? ‘Het land houdt me hier. Wanneer je er blijft, word je er sterker door en wanneer je sterk bent, ben je gelukkig.’

In de nieuwe realiteit die zich aan Lucas openbaart vindt hij schoonheid en humor, maar ook veel geweld. ‘Volcano gaat over de wreedheid van de zuidelijke Oekraïense regio’, vertelt Bondarchuck. ‘Veel seizoenarbeiders komen er om te oogsten. Er waren gevallen waarin ze een soort slaaf werden van oneerlijke boeren - ze werden opgesloten in een barak en gedwongen om op het land te werken voor voedsel. Degenen die niet goed werkten, werden geslagen en een tijd achtergelaten in een kuil middenin de steppe of in een metalen ton - een geïmproviseerde gevangenis, een methode van intimidatie.’ Je kunt wennen aan anarchie, doceert Vova in de film. Je kunt het overleven. ‘If you don’t, you won’t.’

Bondarchuck zet in Volcano een grimmige wereld neer waaraan geen ontsnappen mogelijk is. Tanks rollen door de steppe, er lopen mannen met geweren rond. Het doet soms denken aan het universum zonder hoop van collega-filmmaker Sergei Loznitsa, ook uit de Oekraïne. Al zet die bijna steevast een gitzwarte wereld neer, en gebruikt Bondarchuk satire en absurdisme.

Bondarchuk, afgestudeerd aan de theater-, film- en televisie-universiteit van Kiev, reageert enigszins verbolgen op de vergelijking met zijn collega-filmmaker. ‘Er zijn de afgelopen jaren genoeg nieuwe, interessante Oekraïense regisseurs gekomen, van wie de films op belangrijke platforms worden vertoond, en die niets met de zwarte sfeer van Loznitsa te maken hebben. Loznitsa studeerde in Moskou, werd gevormd in de Sovjet-Unie en door de Russische cultuur. Hij woont al meer dan twintig jaar niet meer in Oekraïne, spreekt onze taal niet en heeft geen idee hoe het er nu bij ons aan toe gaat. Zijn sombere verhalen gaan over Rusland, niet over ons.’

Volcano dateert uit 2018, inmiddels is Oekraïne oorlogsgebied. Hoe went Bondarchuck zelf aan de anarchie? ‘Ik reis momenteel tussen Engeland, waar mijn kinderen naar school gaan, en Roemenië, waar ik zonder visum collega's kan ontmoeten om de montage van mijn nieuwe speelfilm af te ronden’, vertelt hij. ‘Die heet Redaktsia (de redactie), het wordt een verhaal over provinciale kranten en de post-truth die ze produceren. De film is afgelopen zomer opgenomen in Kherson maar er is nog veel werk aan de winkel. We zullen de rest waarschijnlijk in een van de Europese landen moeten opnemen, om de acteurs en crew niet bloot te stellen aan het gevaar van beschietingen. Hiervoor zijn we nu actief op zoek naar financiering.

Toen ik Volcano maakte, draaide het Oekraïense filmfonds op volle toeren. In 2020 kwamen er mensen zonder enig idee van cinema het fonds beheren, en helaas werden de mogelijkheden om onafhankelijke projecten te financieren aanzienlijk verminderd. Er werd voornamelijk geld toegewezen aan tv-zenders. Met het uitbreken van de oorlog ging veel van het overheidsgeld voor cinema naar defensie. Er is nu gewoon geen geld om nieuwe Oekraïense films mee te financieren. De Oekraïense filmgemeenschap zal alternatieve financieringsbronnen voor de industrie moeten zoeken.’
 

Volcano is te bekijken op de Eye Film Player