Dramaserie Rampvlucht: complotthriller over de vliegramp in de Bijlmer

Maar liefst twaalf jaar liep Michael Leendertse rond met het idee, maar nu is zijn dramaserie over de vliegramp in de Amsterdamse wijk de Bijlmer dan toch een feit. En hoe: bij de vijfdelige KRO-NCRV-serie Rampvlucht verschijnt ook een documentaire, een podcast en een digitale reconstructie onder dezelfde naam. Niet toevallig is het op dinsdag 4 oktober precies dertig jaar geleden dat een Boeing 747-vrachtvliegtuig van de Israëlische luchtvaartmaatschappij El Al neerstortte op de flats Groeneveen en Klein-Kruitberg in de Bijlmer.

Minstens 43 mensen overleden, en naderhand meldden veel omwonenden dat ze gezondheidsklachten hadden. Hoewel er door zowel El Al als de Nederlandse overheid vanaf het begin werd beweerd dat het vliegtuig alleen bloemen en parfum vervoerde, rezen daar al snel twijfels over. Zo werd er een half verbrande vrachtbrief gevonden waarop stond dat er militaire lading aan boord was. Ook bleven er geruchten opduiken over mannen in witte pakken die direct na het neerstorten van het toestel aanwezig waren geweest en spullen hadden weggevoerd. De cockpitvoicerecorder, de zwarte doos die de gesprekken van de bemanning opneemt, werd nooit teruggevonden.

De verdenkingen rond de vracht van het El Al-vliegtuig werden eerst alom afgedaan als spookverhalen, maar dankzij de vasthoudende journalisten Vincent Dekker (Trouw), Pierre Heijboer (de Volkskrant), Joost Oranje en Rob de Lange (Nova) en het kritische PvdA-kamerlid Rob van Gijzel kwamen er steeds nieuwe feiten boven tafel en moest de overheid meermaals terugkomen op de eigen beweringen. In 1998 resulteerde dat in een parlementaire enquête. Maar voor werkelijke opheldering of politieke consequenties heeft die niet gezorgd. En lees je de Wikipediapagina over de Bijlmerramp, dan begint het je al gauw te duizelen. Tegenover elke vrachtbrief staat weer een andere vrachtbrief en bij elke theorie hoort weer een ‘maar’ – zelfs de beroemde quote van een luchtverkeersleider die zei dat de lading van het toestel ‘onder de pet’ moest blijven, blijkt later weer te worden betwist.

Geen wonder dat scenarioschrijver Michael Leendertse een complotthriller zag in dit breinbrekende verhaal. Aan de hand van drie hoofdpersonen – de op de werkelijkheid gebaseerde journalisten Vincent Dekker (Thomas Höppener) en Pierre Heijboer (Yorick van Wageningen) en de fictieve dierenarts Asha Willems (Joy Delima) – beleven we in Rampvlucht eerst de crash zelf, met alle pijn en verdriet van dien, om daarna steeds duisterder intriges te ontdekken.

De VPRO Gids interviewde Michael Leendertse (1982) naar aanleiding van de serie. Een gesprek over luizen in de pels, systeemfalen en een droom in een la.

Je hebt twaalf jaar rondgelopen met het plan voor Rampvlucht. Waarom zo lang?
Leendertse: ‘Het begon met een rondleiding in de Bijlmer tijdens mijn studie scenarioschrijven aan de Filmacademie. Ik wist toen nog maar weinig van de ramp; als kind woonde ik in Zwijndrecht, ik was tien toen het vliegtuig neerstortte. Ik herinner me nog wel dat mijn moeder mijn tante in Amstelveen opbelde om te vragen of ze nog leefde. Maar na dat bezoek aan de Bijlmer bedacht ik een spannende serie naar aanleiding van de Bijlmerramp, als afstudeerplan. Dat bleek veel te ambitieus, met peperdure afleveringen.

Ik kreeg te horen: joh, wie ben jij? Krijg eerst maar eens wat ervaring! Haha. Dat droomplan heb ik toen dus in een la gelegd. En ik ben inderdaad ervaring gaan opdoen, met allerlei dramaseries: Van God los, Smeris, Vliegende Hollanders ­­– steeds een maatje groter. Maar in die jaren bleef ik telkens naar dat Bijlmerplan terugkeren. Ik begon getuigenissen te lezen van mensen die de ramp hadden meegemaakt, waardoor het onderwerp een stuk persoonlijker en menselijker voor me werd. En ik dacht eigenlijk de hele tijd: waarom maakt niemand hier nou een film of serie over?

Toen ik in 2016 een oud Volkskrant-interview las met de journalisten Vincent Dekker en Pierre Heijboer dacht ik: ik heb nu wel genoeg ervaring, het is tijd om zelf die serie te gaan maken. Want dat artikel las gewoon als een complotthriller. Ik wilde met de geïnterviewde journalisten gaan praten – Pierre Heijboer bleek helaas al in 2014 overleden, maar toen ik Vincent Dekker een berichtje op Twitter stuurde, zaten we voor ik het wist koffie te drinken. Hij vertelde honderduit over zijn onderzoek. Over de Bijlmerbewoners met gezondheidsklachten, over de gigantische internationale belangen die speelden in deze zaak: Amerika, Nederland, Israël. En hij deelde met me hoe spannend het allemaal ook voor hemzelf was geweest: hij begon zich op een gegeven moment bedreigd te voelen, om zich vervolgens dan weer af te vragen of dat niet tussen z’n oren zat… Zo veel interessants vertelde hij. Toen ik daar wegliep dacht ik: dit is een van de spannendste en meest aangrijpende verhalen uit de Nederlandse geschiedenis.’

Waarom vond je dat?
‘Onze serie is een gedramatiseerde interpretatie van de werkelijkheid, maar dan wel gebaseerd op het meest onvoorstelbare waargebeurde verhaal dat ik tot nu toe ben tegengekomen. Het is ook niet heel vreemd dat Vincents collega’s bij Trouw in eerste instantie zeiden: wat jij schrijft over witte pakken en een verdwenen zwarte doos, dat leest als een Oliver Stone-script, dat gebeurt niet in Nederland. Maar het gebeurde dus wél. Heel shocking dat zo’n klein landje als het onze op wereldniveau meedoet met dit soort louche toestanden. Er is weliswaar ontzettend veel onkunde geweest, maar inmiddels durf ik ook wel te stellen dat er een enorm slim rookgordijn is opgetrokken.

Ik ben ook bij PvdA’er Rob van Gijzel geweest, die destijds door zijn collega’s in de Kamer gekscherend Bijlmerboy werd genoemd omdat hij als een luis in de pels bleef doorvragen, van: ik moet en zal die vrachtbrieven zien. Rob liep me ijsberend te vertellen wat hij destijds had meegemaakt. Dat zijn computer bijvoorbeeld voorafgaand aan een belangrijk Kamerdebat over de Bijlmerramp opeens helemaal gewist bleek. Enerzijds is dit verhaal dus een echte complotthriller. Anderzijds is het een menselijke tragedie.

Ik heb in de Bijlmer veel bewoners gesproken die de ramp hebben meegemaakt, vaak hebben ze enorme trauma's. Ze zagen buurtgenoten of familieleden van vijfhoog naar beneden springen. Zit maar eens tegenover iemand die je dat vertelt… Door zulke gesprekken snapte ik ook heel goed dat je als journalist of politicus blijft vechten voor deze zaak. Want die mensen moeten gewoon antwoorden krijgen, op z’n minst moet er naar ze geluisterd worden.

Verder realiseerde ik me steeds meer dat dit verhaal uit 1992 ook iets vertelt over het Nederland van nu. Vanaf de vliegramp in de Bijlmer kun je een rechte lijn trekken naar allerlei toestanden van de afgelopen jaren – denk maar aan het toeslagenschandaal, of de gasboringen in Groningen – waar dit systeemfalen ook te zien is: dezelfde kloof tussen politiek en burgers, tussen instanties en burgers. Daar zit gewoon van alles niet lekker: burgers worden niet gehoord, of ze worden opzijgeschoven voor economische belangen. Ik vind het altijd lastig om te zeggen dat ik een boodschap heb, maar dat systeemfalen is wel iets wat ik met Rampvlucht wil laten zien. Al hoop ik vooral dat kijkers denken: wát een vette serie!'

Complottheorieën en extreem antioverheidsdenken zijn wel flink toegenomen sinds 1992. Hoe voorkom je dat je serie daaraan bijdraagt?
‘Ik heb ook iemand van de gemeente Amsterdam gesproken die zei: wij werden destijds op dezelfde hoop gegooid als het kabinet, de regering van Israël en de mannen in de witte pakken. Zij zei tegen me: kijk uit dat je geen monster creëert met zo’n dramaserie. Quotes van haar zitten ook verwerkt in Rampvlucht, want ze heeft natuurlijk een belangrijk punt. Ik wil ook niet één bad guy aanwijzen met deze serie, het draait hier om een systeem.

Dat systeemfalen bestaat eruit dat meerdere mensen elkaar en zichzelf gingen dekken en zaken te laat zijn gaan inzien of op waarde zijn gaan schatten. Omdat ik in de researchfase zo veel verschillende overheidsfunctionarissen heb gesproken, werd de overheid voor mij trouwens juist menselijker. En ik denk dat dat iets is wat de regering ook gewoon moet gaan uitstralen: het draait niet om cijfers en papieren, het draait om mensen. Als politici burgers gaan benaderen als mensen die niet anders zijn dan zijzelf, dan komen we er wel uit.’

Je was ook betrokken bij de casting, samen met regisseurs Lourens Blok en Edson da Conceicao. Hoe zijn jullie bij deze drie hoofdrolspelers gekomen?
‘Voor de rol van Vincent Dekker zochten we iemand die een lichtelijk wereldvreemde buitenstaander kon spelen, maar dan wel zo innemend dat je meteen met hem mee gaat. We zagen van Thomas Höppener een heel grappige bedankvideo die hij had gemaakt voor het Gouden Kalf dat hij kreeg voor zijn bijrol in De libi, en die opname had dat allemaal eigenlijk al in zich.

Intussen hadden we Yorick van Wageningen benaderd voor de rol van Pierre Heijboer. Hij heeft in Nederland laatst De veroordeling gedaan, maar verder zit hij veel in Hollywood, waar hij werkt met grote namen, zoals David Fincher. Dit was dus echt een long shot, maar tot mijn verbazing belde hij me binnen een dag terug en zei: ik vind het zo fucking belangrijk dat dit gemaakt wordt, ik ga het doen! Hij zat er bijna activistisch in, haha. We hebben hem toen bij de casting van Thomas laten komen en dat klopte ook gewoon meteen, die twee samen.

En met Joy Delima erbij – die was al gecast als dierenarts Asha – zag je echt dat het een drie-eenheid werd. Een die je nooit zou verzinnen, maar het werkte direct: met deze drie mensen wil je mee. Joy heeft vervolgens ook meegeschreven aan haar rol, zij heeft Asha letterlijk en figuurlijk een stem te geven. Ook heeft ze me enorm geholpen met vragen als: hoe praat je met elkaar in een hechte, diverse gemeenschap als de Bijlmer? Hoe ga je met elkaar om? Joy is de perfecte actrice voor deze rol, maar ze kan ook supergoed schrijven. Dus dan ben je wel gek als je dat niet inzet.’

In de serie zegt een overheidsfunctionaris direct na de ramp: ‘Godzijdank niet op het centrum.’ Denk je dat het feit dat de Bijlmer een zwarte buurt was met een slechte naam een rol heeft gespeeld in de onzorgvuldige afwikkeling van de ramp?
‘Ja, die quote zegt genoeg. Mensen dachten er ook echt zo over. De Bijlmer had destijds een verschrikkelijk slecht imago. Er was inderdaad veel criminaliteit, maar het was ook een warme, levendige wijk. Een ontzettend sociale buurt, en die wordt dan na zo’n ramp weggezet als een achterbuurt. Heel pijnlijk. Een Bijlmerbewoner zei een keer tegen me: “Als dit vliegtuig op Amsterdam-Zuid was geklapt, was de onderste steen boven gekomen.” En dat geloof ik ook wel.’