Terugblikken op filmklassiekers: One Flew Over the Cuckoo's Nest

Ze ziet er niet direct gevaarlijk uit in haar witte verpleegstersuniform en gebruikt geen fysiek geweld. Toch spreken weinig fictieve booswichten zo tot de verbeelding als Nurse Ratched uit de klassieker One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1975). In lijstjes met gedenkwaardige cinemaschurken staat ze vaak ergens bovenaan, en binnenkort krijgt ze zelfs een eigen Netflixserie: Ratched, met Sarah Paulson in de titelrol. 

In de film wordt de straffe psychiatrische verpleegster gespeeld door Louise Fletcher, die er een Oscar mee verdiende. Fletcher, toen nog onbekend, was bepaald niet de eerste keuze voor de rol. Regisseur Milos Forman vroeg eerder gevierde actrices als Anne Bancroft, Angela Lansbury en Ellen Burstyn, maar die hadden er geen van allen zin in. Wellicht vonden ze Ratched dramatisch niet zo interessant: haar gedrag wordt nauwelijks verklaard en ze maakt geen psychologische ontwikkeling door. 

Welbeschouwd is ze een flat character waarop je alles kunt projecteren. Voor regisseur Forman stond ze bijvoorbeeld symbool voor het communisme, vertelde hij ooit in The New York Times: ‘Ik wilde dit verhaal vertellen omdat het voor mij geen fictie was, maar bittere realiteit. Het herinnerde me aan mijn leven in Tsjechoslowakije. De communistische partij daar was mijn eigen zuster Ratched, die me precies vertelde wat ik wel en niet mocht doen en zeggen en vinden.’ 

Voor auteur Ken Kesey, die begin jaren zestig het boek schreef waar de film op is gebaseerd, vertegenwoordigde Ratched ook een compleet systeem, maar dan van Amerikaanse makelij: Het Establishment. Kesey, die in kringen van beatniks en hippies op handen werd gedragen, had als student zelf in een psychiatrisch ziekenhuis gewerkt en tegelijkertijd veel met psychedelische drugs geëxperimenteerd. Die ervaringen hadden hem zeer kritisch gemaakt over etiketten als ‘normaal’, ‘gek’ en ‘gevaarlijk’. In zijn eigen woorden: ‘Het wordt tijd dat mensen gaan inzien dat je anders kunt zijn zonder een bedreiging te vormen.’ 

In de loop der jaren is de blik op Nurse Ratched wel iets minder eenduidig geworden. Door sommige feministen wordt ze beschouwd als een typisch mannelijke creatie, die vooral een diepe angst voor sterke vrouwen verraadt. Daarnaast wordt soms gesteld dat haar zerotolerancebehandeling van de door Jack Nicholson gespeelde hoofdpersoon – nota bene een zedendelinquent – eigenlijk best gerechtvaardigd is. Op z’n minst is haar rol in het post-MeToo-tijdperk een heroverweging waard. Kom maar op dus met die nieuwe Netflixserie.

Beluister hieronder de aflevering van Cinema OVT (of klik op deze link), waarin de film wordt besproken door psychiatrie-historica Gemma Blok, acteur Viktor Griffioen en filmjournalist Floortje Smit.