De verhalen van Charlie Kaufman moet je niet willen begrijpen

In een interview uit 2009 met The Scotsman maakte scenarioschrijver/regisseur Charlie Kaufman (1958) zich vrolijk over een recensent die Kaufmans regiedebuut Synecdoche, New York, beschreven had als Kaufmanesk. ‘Dat is toch opmerkelijk. Ik bedoel, het is juist Kaufmanesk om de film Kaufmanesk te noemen.’

Om de simpele reden dat Kaufman de film zelf gemaakt heeft en de film dus alleen maar Kaufmanesk kan zijn.

Op de als compliment bedoelde tegenwerping van de Scotsman-journalist dat zijn werk een genre op zich was geworden, reageerde Kaufman geschrokken: ‘Bij niets wat ik schrijf hou ik me aan de wetten van een genre. Dat interesseert me totaal niet. Ik probeer juist altijd het tegenovergestelde te doen.’

Dat er toch een bijvoeglijk naamwoord als Kaufmanesk is ontstaan, is ondanks ’s mans eigen inspanningen om altijd ‘het tegenovergestelde’ te doen wel begrijpelijk. Voordat Kaufman met Synecdoche, New York zijn eigen verhalen begon te verfilmen was er namelijk al een handvol scripts van hem verfilmd.

Dat begon met Being John Malkovich (1999), waarin een poppenspeler een achterdeurtje vindt in het hoofd van acteur John Malkovich. Daarna volgden onder meer nog Adaptation (2002), waarin een scenarioschrijver – Charlie Kaufman geheten – er niet in slaagt een boek tot scenario te bewerken en de hulp inroept van zijn tweelingbroer Donald (allebei gespeeld door Nicolas Cage), en Eternal Sunshine of the Spotless Mind (2004), over de zojuist gescheiden Clementine en Joel, die de herinnering aan elkaar uit hun geheugen laten wissen, totdat Joel daar spijt van krijgt.

Alle drie de scenario’s werden bekroond met een Oscarnominatie, waarbij alleen die voor Eternal Sunhine werd verzilverd. Het zijn eigenzinnige, onvoorspelbare en surrealistische verhalen, waarbij de kijker soms gevangen zit in de hoofden van de personages.

Misschien geen films in hetzelfde genre, maar wel films waarbij het telkens voelt, zoals een recensent ooit schreef, ‘alsof je een trap van Escher aan het beklimmen bent’. Want hoe verder je in een Kaufmanfilm komt, hoe onbegrijpelijker het wordt. Ook in Synecdoche, New York, waarin een depressieve theaterregisseur decennialang zijn eigen leven laat naspelen in een enorm pakhuis.

Zijn de recensies van Synecdoche, New York over het algemeen jubelend, voor het grote publiek (of zelfs maar een klein publiek) is de film te eigenzinnig. In de tien jaar daarna maakt Kaufman nog maar één film, de stop-motionfilm Anomalisa (2015), waarin een man iedereen om zich heen hoort praten met dezelfde stem, totdat hij Lisa ontmoet en eindelijk een andere stem hoort.

Na de magere jaren tien belooft 2020 een belangrijk jaar te worden voor Kaufman. Niet alleen verscheen in juli zijn romandebuut Antkind, vanaf 4 september is ook zijn nieuwe film te zien, I’m Thinking of Ending Things.

In het lijvige (ruim 700 pagina’s) en hilarische Antkind, dat misschien nog wel waanzinniger is dan al zijn films bij elkaar, volgen we filmrecensent B. Rosenberger Rosenberg. Die krijgt als enige een drie maanden durende stop-motionfilm te zien van de ruim honderdjarige autodidact Ingo, een aanvankelijk als witte Zweed vermomde Afro-Amerikaan. Maar na de dood van Ingo en de vernietiging van de film (op een frame na), bestaat Ingo’s meesterwerk alleen nog maar in Rosenbergs hoofd. En die is zijn geheugen verloren.

Als u denkt dat dit bizar is, het wordt nog veel en veel gekker. Maar te midden van alle onnavolgbare plotwendingen en onwaarschijnlijke personages doet de vaak zelfingenomen en onuitstaanbare Rosenberg soms briljante uitspraken over geheugen, humor en het werk van bekende filmmakers. Onder wie ene Charlie Kaufman, aan wie Rosenberg een grondige hekel heeft. En dit terwijl hij juist gek is op Marc Forsters surrealistische romantische komedie Stranger Than Fiction uit 2006, die vaak Kaufmanesk genoemd wordt omdat de film gaat over een man die in zijn hoofd de stem hoort van de auteur die zijn levensverhaal verzint. ‘Als Kaufman deze film had geschreven,’ zegt Rosenberg, ‘dan was het een opeenstapeling van “slimme” ideeën geworden die uiteindelijk zou uitmonden in onverdiende emotionele mishandeling en een kettingreactie van terugkerende gebeurtenissen die duidelijk moet maken dat ook de schrijver een schrijver heeft, die weer een schrijver heeft, die weer een schrijver heeft, die weer een schrijver heeft, et chetera [Rosenbergs variant van ‘et cetera’, red.] – met als gevolg dat de kijker uitgeput, gedeprimeerd en bovenal bedrogen achterblijft. (…) Kaufman is een monster, maar dan wel een monster dat zich niet bewust is van zijn eigen grenzeloze onkunde (Dunning en Kruger zouden een boek over hem kunnen schrijven!). Kaufman is Godzilla met een beugel, Halloween’s Mike Myers met een rubberen mes, Pennywise de Clown met een ernstige huidziekte, die hij heeft opgelopen in het riool waar hij woont. Hij is een zielige...’

Het ironische van de ironie – zoals Mulisch het ooit omschreef – is dat Kaufman, die de bedenker is van Rosenberg en daarmee van diens kritiek op Kaufman (zichzelf dus), dit tot op zekere hoogte nog meent ook. Hoe Kaufmanesk.

Vergeleken met Antkind is Kaufmans nieuwe film, I’m Thinking of Ending Things, eigenlijk redelijk herkenbaar. Zeker in het begin. We zitten in de auto met het jonge stel Lucy en Jake. Ze kennen elkaar pas zes weken en gaan voor het eerst samen op bezoek bij Jakes ouders, die nog op de boerderij wonen waar hij is opgegroeid.

Eerste kennismakingen met de ouders van je geliefde kunnen ongemakkelijk zijn, maar toch niet zo ongemakkelijk als bij Kaufman. Zelfs de rit ernaartoe is een kwelling. Jake doet te veel zijn best en Lucy hoort voortdurend een stemmetje in haar hoofd dat zegt: ‘Ik denk erover om er een einde aan te maken.’ Waaraan? De relatie met Jake, haar leven? Dit is Kaufman, dus alles is mogelijk.

Wat er gebeurt wanneer de twee bij de boerderij arriveren en Lucy Jakes ouders ontmoet, laten we in het midden. Het is in elk geval anders dan je verwacht. Bovendien is het ook niet uit te leggen, want voor je het weet lopen heden en verleden, droom en werkelijkheid door elkaar. De verhalen van Kaufman moet je dan ook niet willen begrijpen, je moet ze willen voelen.

In hetzelfde interview met The Scotsman zei Kaufman daar zelf over: ‘Ik vind het interessant om te werken met surrealisme en droomlogica, in de hoop zo iets poëtisch te maken, een metafoor, iets wat diep vanbinnen een gevoel oproept, zonder dat je precies begrijpt waarom.’

En in de persmap van I’m Thinking of Ending Things: ‘Veel mensen stappen na mijn films op me af en komen met uiteenlopende interpretaties van hetgeen ze net gezien hebben. Dat juich ik toe. Een film is voor mij de interactie tussen degene die hem ziet en de mensen die hem gemaakt hebben. Wat je ervan meeneemt, wat indruk op je maakt, wat je gevoeld hebt, dat is wat de film is. En niets wat je voelt is verkeerd. Iedereen moet bij elke creatieve ervaring de vrijheid hebben zichzelf daarin terug te vinden.’

De fictieve filmrecensent B. Rosenberg uit Antkind is het overigens niet met Kaufman eens. Hij heeft een speciaal zevenstappenplan waarmee hij elke film weet te doorgronden. De eerste keer laat hij de film onbevangen over zich heen spoelen, daarna vraagt hij zich af waarom, vervolgens hoe, waarna hij de film eerst achterstevoren en vervolgens ondersteboven bekijkt, daarna nog een keer als bij stap een, waarbij hij de film nu in allerlei ranglijsten indeelt, en bij stap zeven, bekijkt hij hem bewust niet.

Rosenbergs zevenstappenplan is net zo potsierlijk als de man zelf, maar in het geval van I’m Thinking of Ending Things zou de methode nog weleens kunnen werken ook. De film is beschikbaar op Netflix en kan zo vaak bekeken worden als de kijker wil. Op elke gewenste manier.