Na elke aflevering van Zomergasten wordt een film uitgezonden die is gekozen door de gast van die avond. Voor het 34e seizoen van het programma blikt VPRO Cinema wekelijks vooruit op de gekozen films, en sommen we de leukste wetenswaardigheden voor je op. Op 18 juli te zien: Stalker van Andrej Tarkovski.

De film in tien woorden
In een mysterieuze 'Zone' zoeken drie nieuwsgierigen een wensvervullende kamer.

Gekozen door
Zomergast Floris Alkemade is Rijksbouwmeester en architect. Hij was onder andere verantwoordelijk voor de verbouwing van het Binnenhof in Den Haag. In 2018 werd Alkemade verkozen tot Architect van het Jaar. De uitzending is op 18 juli 2021 vanaf 20.20uur te zien op NPO 2.

Lees meer over de architect en zijn Zomergastenavond op vprogids.nl

Setverhalen
De films van Andrej Tarkovski staan bekend om hun tijdrovende productieproces. Niet alleen omdat de Russische cineast nogal perfectionistisch te werk ging, maar vooral ook omdat er vaak gedoe was op zijn sets. Stalker is z’n vijfde film, en spant de kroon als het gaat om productieproblemen. Dat begon al bij het kiezen van de filmlocatie. Tarkovski’s eerste plan om te filmen in een oude mijn in Tadzjikistan mislukte, nadat de plek werd verwoest door een aardbeving. Vervallen waterkrachtcentrales en een oude raffinaderij in Estland vormden het uiteindelijke decor van de film, maar ook daar stapelden de problemen zich op. Zo moest de film volledig opnieuw gefilmd worden nadat de eerste beelden waren verpest in een laboratorium. Er werd drie keer gewisseld van cameraman en de nieuwe locaties lagen vol met schadelijk chemisch afval. En alsof dat nog niet genoeg was kreeg Tarkovski bovendien een hartaanval in die periode. We mogen dan ook van een klein wonder spreken dat Stalker überhaupt bestaat, en onze handen dichtknijpen dat Tarkovski zo veerkrachtig was om dit scifi-meesterwerk af te maken.

© Filmdepot

Quotes van de makers
Het werk van Tarkovski wordt vaak bestempeld als poëtisch of spiritueel. Zijn films hebben een laag tempo en bevatten veel langgerekte shots en trage cameravoering. Over die manier van filmen zei Tarkovski ooit het volgende: 'Als de gangbare lengte van een shot wordt vergroot, raakt de kijker verveeld. Maar als je het nog langer maakt, wekt het je interesse. Maak je het zelfs nog langer, dan ontstaat er een nieuwe kwaliteit, een speciale intensiteit van aandacht.' Ook Stalker is gemaakt met dat idee en is daardoor redelijk lang: 162 minuten. En in die tijd volg je een vrij raadselachtig plot, die eerder vragen oproept dan beantwoord. Maar om de plot draait het volgens Tarkovski dan ook niet in zijn films: 'Als je zoekt naar betekenissen, mis je alles dat er gebeurt. Mijn ideale toeschouwer kijkt een film zoals een reiziger rondkijkt in het land dat hij bezoekt.'

Prijzen
In 1980 won Stalker de prijs van de oecumenische jury op het filmfestival in Cannes. Ook staat de film op plek 29 in de lijst van beste films aller tijden van filmtijdschrift Sight & Sound. In het top tien-lijstje van beste films van het jaar, dat Cahiers du Cinema jaarlijks publiceert, stond Stalker in 1981 op plek zeven. De film krijgt ook veel erkenning van vakgenoten. Actrice Cate Blanchett zei ooit: 'elk frame van de film staat gebrand op m’n netvlies' en collega-filmmaker Ingmar Bergman noemde Tarkovski 'de grootste regisseur aller tijden, degene die een nieuwe taal uitvond, trouw aan de aard van film'.

Buiten beeld
In zijn carrière kreeg Tarkovski vaak te maken met staatscensuur. Veel van zijn films werden door het Sovjetregime gezien als 'te bourgeois'. Ook Stalker werd beoordeeld als te ingewikkeld en traag voor de gemiddelde Sovjetburger. De Goskino, het commissariaat voor het filmbeleid, raadde aan de film aan te passen, waarop Tarkovski reageerde dat het begin van Stalker nóg trager en saaier moest worden. Zo hadden de mensen die de verkeerde filmzaal in waren gelopen nog de tijd om de zaal te verlaten.

Mede doordat de staat het Tarkovski steeds moeilijker maakte om zijn films van de grond te krijgen, vertrok de regisseur naar Europa. Zijn laatste twee films, Nostalghia en Het offer, maakte hij respectievelijk in Italië en Zweden. Hij stierf in Parijs, aan de gevolgen van longkanker. Betrokkenen beweren dat hij die ziekte opliep tijdens de opnames van Stalker, vanwege blootstelling aan het chemische afval op de set. Dat zou volgens hen ook gelden voor hoofdrolspeler Anatoliy Solonitsyn en Tarkovski’s vrouw, die hetzelfde tragische lot wachtten als de meestercineast.

Meer over Stalker en Tarkovski