Chernobyl: indrukwekkende serie over de prijs van leugens

‘Wat is de prijs van leugens?’ zegt scheikundige Valery Legasov (Jared Harris) aan het begin van de HBO-miniserie Chernobyl. ‘Dat is niet dat we ze voor waarheid aanzien. Het echte gevaar is dat als we maar genoeg leugens horen, we de waarheid niet meer herkennen.’

Het zal geen toeval zijn dat de twee meest besproken en bejubelde Amerikaanse miniseries van het moment, When They See Us en Chernobyl, gaan over de desastreuze gevolgen die leugens kunnen hebben. Leugens die verteld worden omdat de waarheid niet past in het verhaal dat machthebbers voor zichzelf en de buitenwereld hebben gecreëerd.

In het geval van Netflix’ When They See Us is dat het onwrikbare oordeel van de New Yorkse zedenpolitie, die stelt dat de zwarte en bruine tieners die ze hebben opgepakt schuldig zijn – zelfs al zijn ze dat niet. Bij Chernobyl zijn het de leiders van de Sovjet-Unie die de ernst van de kernramp in Tsjernobyl in 1986 liever bagatelliseren en koste wat kost de schijn ophouden, dan toegeven dat er ernstige fouten zijn gemaakt.

Zo kan het dat in de tweede aflevering van de indrukwekkende HBO-miniserie scheikundige Legasov en politicus Boris Shcherbina (Stellan Skarsgård), aangewezen om de schade te beperken en de boel op te ruimen, één dag na de explosie over het nog steeds niet geëvacueerde stadje Pripyat uitkijken. ‘De wind waait richting Duitsland,’ zegt Shcherbina. ‘In Keulen laten ze kinderen niet buitenspelen.’ Een aantal verdiepingen lager loopt een groepje schoolkinderen naar huis, de rokende kerncentrale op de achtergrond. Het zou in totaal 36 uur duren eer de stad met 50.000 inwoners op twee kilometer afstand van Tsjernobyl na de explosie ontruimd zou worden.

Niet geheel verrassend: Rusland reageert woedend op de serie. De Russische filmmaker Aleksej Muradov zegt een film te gaan maken die de Russische lezing van de kernramp geeft, namelijk dat de Amerikaanse geheime dienst CIA erachter zat.

Chernobyl is, in tegenstelling tot When They See Us, geen directe reactie op het huidige politieke klimaat. Schrijver Craig Mazin begon ruim een jaar voor de Amerikaanse verkiezingen in 2016 al aan het verhaal. Wel besloot hij nadat Trump aan de macht kwam om de openingsmonoloog van Legasov, waarin hij spreekt over de prijs van leugens, te herschrijven – een van de momenten waarop Mazin zichzelf dichterlijke vrijheid gunde met het waargebeurde verhaal. (De scheikundige liet voor zijn zelfmoord inderdaad cassettebandjes achter waarop hij zijn persoonlijke versie van de gebeurtenissen deelt, maar Legasov sprak in werkelijkheid niet zo dichterlijk als acteur Harris.)

Omdat het bijna ironisch is dat een verhaal over ‘de prijs van leugens’ wordt verteld aan de hand van gebeurtenissen die niet helemaal stroken met de waarheid, zet Mazin in de bijbehorende en zeer interessante The Chernobyl Podcast per aflevering uiteen wat echt is gebeurd en wat door de makers is aangepast om er een dramaserie van te kunnen maken.

Een van de belangrijkste aanpassingen wellicht is het personage Ulana Khomyuk, vertolkt door Emily Watson. In werkelijkheid stonden meerdere scheikundigen Legasov bij tijdens de opruimwerkzaamheden. Maar één heldhaftige vrouw die haar leven riskeert voor de waarheid werkt nou eenmaal beter en minder verwarrend op tv.

Toch hoefde Mazin naar eigen zeggen maar weinig gebeurtenissen dramatischer te maken dan ze in werkelijkheid waren. En als er meerdere versies van een verhaal rondgingen – wat vaak aan de hand was, aangezien de ramp zich voltrok in de voor de buitenwereld ontoegankelijke Sovjet-Unie – koos hij meestal voor het minst dramatische verhaal.

Neem de drie vrijwillige duikers aan het einde van de tweede aflevering, die enkele dagen na de explosie de ondergelopen kelder in waden om de sluizen te bedienen en daarmee een nog veel grotere ramp voorkomen. De drie mannen zouden volgens de meeste verslagen twee weken na hun heroïsche daad zijn overleden. Maar enkele maanden voor het filmen van Chernobyl begon, las Mazin een boek over de ramp waarin dit wordt tegengesproken. Sterker nog, twee van hen zouden zelfs nog steeds in leven zijn.

Hoewel deze afloop een stuk minder dramatisch is, koos de schrijver ervoor deze versie te gebruiken en de gebeurtenis zelfs nog iets minder sensationeel te filmen dan die in werkelijkheid was. Want in het echt waren de zaklampen van de mannen door de radioactieve straling vrijwel direct uitgevallen: ze hebben de hele tocht op de tast gedaan. Maar de duisternis filmt niet zo lekker, dus kregen de mannen in de serie knijpkatjes mee.

In interviews en de podcast is schrijver Mazin de eerste die toegeeft dat Chernobyl niet het volledige of ware verhaal van de kernramp vertelt. Hij moedigt de kijker daarom aan vooral verder te kijken dan zijn serie. ‘De waarheid is niet verhalend en gaat zelfs in de beste versie niet viral’, zei Mazin tegen Vox. ‘Het enige dat je kunt doen is mensen interesseren voor een waarheid (…) en dan zeggen: Eerlijk gezegd is wat je hebt gezien min of meer de waarheid. Maar kijk ook naar al deze andere dingen.’

De vijfdelige miniserie Chernobyl is in Nederland te zien via Ziggo Movies & Series. In april 2020 wordt de serie in Vlaanderen op televisie uitgezonden door Canvas (de eerste twee afleverigen zijn op woensdag 15 april te zien vanf 22:20 uur).