Je leest dit artikel uit de VPRO Gids gratis op VPRO Cinema. Wil je meer lezen over oa documentaires, podcasts en boeken? Neem dan een digitaal abonnement.
In de geslaagde coming-of-age-dramaserie The Queen’s Gambit, nu te zien op Netflix, speelt Anya Taylor-Joy een jong schaakwonder dat voortdurend balanceert tussen zelfdestructie en genialiteit.
©
VPRO Gids
abonneer
cadeautje
In films en series wordt op cruciale momenten vaak het schaakbord tevoorschijn getoverd. Als we Frank Underwood zien schaken in House of Cards weten we dat een politieke machtsgreep niet lang kan uitblijven. In The Wire wordt het schaakbord gebruikt om de hiërarchie in de drugswereld uit te leggen en The West Wing zette het bordspel handig in om een hoogoplopend internationaal conflict te concretiseren. Zodra schaakstukken in beeld komen weet je vrijwel zeker dat je met pientere personages van doen hebt die weten hoe de wereld werkt. Kortom, het schaakbord is een dankbare maar inmiddels ook ietwat versleten metafoor.
The Queens’s Gambit houdt zich verre van belegen beeldspraak over het bordspel. In de zevendelige miniserie wordt de schaakwereld met flair tot leven gewekt in een even grauw als sprookjesachtig coming-of-age-drama. Centraal staat Beth Harmon (Anya Taylor-Joy). Ze verliest op jonge leeftijd haar moeder en belandt in een weeshuis. Al snel wordt duidelijk dat ze veel slimmer is dan haar medeleerlingen. In de kelder van het weeshuis komt ze in aanraking met het schaakspel dankzij de norse conciërge (een geweldige Bill Camp), die haar de fijne kneepjes bijbrengt.
Als ze vervolgens in een adoptiegezin belandt, gaat haar schaakcarrière in een rechte lijn omhoog. Al snel is ze haar (mannelijke) tegenspelers veel te slim af, een wonderkind lijkt geboren. Kleine complicatie: Beth is extreem verslavingsgevoelig. Dat begint al op jonge leeftijd in het weeshuis, waar kwistig groene ‘kalmeringspilletjes’ worden verstrekt aan de kinderen. Haar adoptiemoeder (Marielle Heller, vooral bekend als regisseur van de films The Diary of a Teenage Girl en A Beautiful Day in the Neighborhood) is ook niet bepaald een ideaal rolmodel: ze steunt haar dochter volledig, maar haar eigen sores drinkt ze het liefst weg. Ook Beth begeeft zich als (jong)volwassene voortdurend op het snijvlak van zelfdestructie – pillen, seks en alcohol – en genialiteit – achter het schaakbord.
The Queen’s Gambit is een gewaagde zet: schaken is niet direct een sport die garant staat voor een visueel feestje
©
Phil Bray/Netflix
Anya Taylor-Joy en Marielle Heller in The Queen's Gambit
Feministisch randje
Schakende wonderkinderen zijn vrijwel zonder uitzondering jongens. Des te wranger is het dat The Queen’s Gambit een fictief verhaal is. Beth Harmon heeft nooit bestaan: showrunner Scott Frank (Godless) baseerde zijn serie op de gelijknamige roman uit 1983 van de Amerikaanse auteur Walter Tevis, die ook andere later verfilmde klassiekers schreef, zoals The Hustler en The Man Who Fell to Earth. The Queen’s Gambit was een gewilde titel in Hollywood, maar het verhaal bleek zich uiteindelijk het best te lenen voor een zevendelige miniserie. Een gewaagde zet, want schaken is niet direct een sport die garant staat voor een visueel feestje.
Toch pakt het behoorlijk gunstig uit: The Queen’s Gambit is een van de sterkere Netflix Originals van dit jaar, dat in kwalitatief opzicht wat pover uitpakte voor de streamingdienst. Het kleurenpalet is grauw, maar qua aankleding en cinematografie kan de serie zich moeiteloos meten met een peperdure productie als The Crown. Het feit dat Beth een outsider in een mannenwereld is, geeft de serie bovendien een prettig feministisch randje – ook al zorgt haar verslavingszucht er regelmatig voor dat ze blijft haken aan de scherpe randjes van het glazen plafond.
Zwaar en luchtig
Zwaar en luchtig
Dit vraagt wel om een hoofdpersoon die erin slaagt dit evenwichtsnummer zeven afleveringen lang geloofwaardig te houden. En dat doet Anya Taylor-Joy: The Queen’s Gambit is in elk opzicht haar serie. Al vanaf haar grote doorbraak in horrorfilm The Witch (2015) spat de 24-jarige Amerikaanse van het scherm en met The Queen’s Gambit is ze de status van wonderkind definitief ontgroeid. Er zijn weinig jonge acteurs en actrices die de aandacht zo moeiteloos weten vast te houden als Taylor-Joy: voor je het weet verdrink je in haar grote, indringende ogen, die beurtelings pijn, vreugde en levensvragen uitstralen. Taylor-Joy is breekbaar en charismatisch tegelijk, iets wat vooral mannelijke tegenspelers vaak doet verbleken.
Dankzij de visuele foefjes en de aanwezigheid van Taylor-Joy is dit verslavende coming-of-age-schaakdrama dan ook meer dan de moeite waard. De toon houdt een mooie balans tussen zwaar en luchtig, en ook het sprookjesachtige einde is verrassend bevredigend.
Bovendien heeft The Queen’s Gambit nauwelijks gesjeesde schaakclichés nodig om te blijven boeien. We weten in de eerste aflevering al dat Beth zal eindigen als imperfecte koningin die door iedereen wordt gezien – omdat ze de beste is, niet omdat ze een vrouw is –, maar de weg daarnaartoe is zeer de moeite waard. Jammer dat het fictie is.