Acteur Tarikh Janssen en regisseur Ivan Barbosa maakten een lichte film over een zwaar onderwerp: racisme en stereotypering in de filmindustrie. ‘Geen enkel huisje is meer heilig.’

Acteur Tarikh Janssen (1987) behoorde in zijn tienerjaren tot de tien beste wedstrijdzwemmers van Nederland. In de documentaire Drijfvermogen ziet de kijker Janssen, inmiddels begin dertig, een tas vol oude medailles en prijzen over de bank in zijn huiskamer leeg strooien. Hij wil zijn acteursbestaan de rug toekeren en een nieuw pad inslaan als wedstrijdzwemmer. Janssen, afgestudeerd aan de toneelschool Maastricht en zoon van een witte vader en een zwarte moeder, is het namelijk zat om alsmaar getypecast te worden als gespierde vrouwenverslinder of als crimineel, al dan niet met Antilliaans accent.

Regisseur Ivan Barbosa (1979) volgt hem bij zijn ambitieuze plan. De kijker hoort de regisseur achter de camera vragen stellen aan de aspirant-topsporter. Is hij nou wel of niet definitief gestopt met acteren? Janssen antwoordt daarop: ‘Ivan, je vraag zou moeten zijn: waarom ben jij nu waar je nu bent? Waarom maken wij deze documentaire? Waarom ben je ongelukkig? Waar loop je tegenaan?’ Even later geeft Janssen deels antwoord op zijn eigen vraag: ‘Wit, blond en blauw. In de filmindustrie is dat de norm.’ Overigens voldoet zijn witte vriendin Lonneke Bakker, die ook meewerkt aan de film, aan precies die kwalificaties. Op de vraag wat zij eigenlijk vindt van het proces waar haar vriend doorheen gaat, is haar reactie duidelijk: ‘Hij moet gewoon even normaal doen.’

Janssens onstuimige emoties maken Drijfvermogen, een documentaire met fictieve elementen, vaak luchtig en speels. Dat geldt niet voor het grotere verhaal, waarin een gekleurde acteur blootlegt waar hij tegenaan loopt. ‘In de film proberen we de grenzen van de thema’s racisme en stereotypering af te tasten en dat doen we dat door de gevoeligheden rondom deze onderwerpen te onthullen, uit te vergroten en er gelijktijdig de draak mee te steken,’ aldus Barbosa. ‘Geen enkel huisje is meer heilig.’

De VPRO Gids sprak met regisseur Barbosa en met acteur en zwemmer Janssen.

‘Je moet ook je talenten kunnen ontplooien zonder dat het altijd over kleur, leeftijd of gender gaat’

Tarikh Janssen
Was deze film ook op nationale televisie uitgezonden zonder de maatschappelijke discussie die voortvloeide uit Black Lives Matter?

Janssen: ‘Nu is het thema racisme en discriminatie in de filmwereld actueel, maar toen wij ons voorstel voor Drijfvermogen indienden, en dat was voor blm, was de reactie lauwtjes. Wat is nou precies de relevantie van het onderwerp? Ik heb ook jarenlang gedacht dat het allemaal wel meeviel. Maar rond mijn dertigste begon ik zaken vanuit een ander perspectief te bekijken. Ik heb een ander soort discriminatie meegemaakt. Als kind kreeg ik vaak te horen: “jij bent echt anders dan de rest”. Dat is omgekeerd racisme. Wie is de rest? Mijn moeder is zwarter dan ik. Als zij op straat liep, werd ze soms nageroepen en maakten mensen apengeluiden. Dat doet pijn. Ik realiseer mij nu dat ik als kind, onder meer door het gebrek aan gekleurde acteurs waarmee ik mij kon identificeren, wit begon te voelen. Tegelijkertijd was ik op Curaçao waar ik tot mijn tiende jaar opgroeide, altijd de bruggenbouwer. Vanwege mijn dyslexie zat ik op een privéschool met kinderen van verschillende nationaliteiten. Die gemengde achtergronden botsten weleens met elkaar. Ik was dan de verbinder. Maar eilanden hebben een eigen identiteit en een brug zweeft daar tussenin. Het gevolg was dat ik later de vraag stelde: wie ben ik?’

© Interakt / NTR

Tarikh Janssen (l) en Ivan Barbosa

Voor Drijfvermogen kwam de korte fictiefilm A Remark You Made van regisseur Hanna van Niekerk uit. Daarin speel je Joshua, de vriend van Amy – in het echte leven jouw partner Lonneke –, die als opkomende regisseur aan haar eindexamenfilm werkt. Zij wil in haar film het thema racisme aankaarten. Amy bedenkt daarvoor een verhaal waarin de getalenteerde zwarte violist Ramon uit de Bijlmer niet aan de bak komt bij een gerenommeerd orkest. Dan ontmoet Ramon een oudere witte man die hem op weg helpt. Amy vraagt Joshua om de rol van Ramon te spelen, maar die weigert. Een dergelijke rol vertolken voelt voor hem als ‘een paar stappen terug’. Was deze film ook onderdeel van jouw zoektocht naar identiteit?

Janssen: ‘Het narratief dat Amy bedenkt is goedbedoeld, maar het staat bol van stereotypering. Waarom een zwarte Surinaamse jongen uit de Bijlmer? Waarom is het een witte man van middelbare leeftijd die Ramon redt? Ik was klaar met de stereotypering en wilde een film maken waar dat niet het geval was. Enerzijds wilde ik bewijzen dat ik een menselijk personage kon neerzetten, dat ik de complexiteit van de mens begreep en dat ik die kon vertolken. Anderzijds wilde ik weg van het idee van the white savior. Een narratief dat in mijn ogen nog te vaak in films wordt ingezet. Drijfvermogen balanceert tussen documentaire en fictie. Deze vorm vind ik prettig. Het fictieve element biedt mij wat meer vrijheid en het thema raakt aan het ontwikkelingsproces waar ik al een paar jaar in zit. 

‘De wereld achter de camera is vooralsnog wit, terwijl juist daar de narratieven bedacht worden’

Ivan Barbosa

Ik groeide op met Jim Carrey en Will Smith. De naar buiten gerichte, uitbundige speelwijze van deze acteurs droeg ik ook altijd uit. Met Drijfvermogen keer ik echter naar binnen. De drang om op zoek te gaan naar mijn zwarte identiteit is groot, het is een intens proces. Met deze film geef ik een platform aan het zwarte deel van mij, de Tarikh Martina, dat is mijn moeders achternaam. Drijfvermogen is een nichefilm voor mensen uit het vak: de media en de kunst- en cultuursector. Ik vind het prima als mijn zwarte achtergrond een rol speelt bij het acteren. Dat is immers ook een realiteit, maar je moet ook je talenten kunnen ontplooien zonder dat het altijd over kleur, leeftijd of gender gaat. De film is ook bedoeld voor mensen die zich bezighouden met racisme en discriminatie omdat dit hip is. Mensen die ervan overtuigd zijn dat zij het echt heel goed doen, maar eigenlijk, onbedoeld of onbewust, nog in oude patronen zitten. En ik hoop dat de film duidelijk maakt dat mensen niet uniform denken. Dat witte mensen er niet van uitgaan dat alle zwarte mensen hetzelfde denken. En andersom, dat zwarte mensen ook vrij zijn om verschillende meningen te hebben, bijvoorbeeld over hoe je je opstelt als zwart persoon na blm.’

In Drijfvermogen bestempelt Tarikh jou, Ivan, als iemand met een gekleurde achtergrond die een film mag maken over een onderwerp waar de ‘witte media’ onmogelijk meer omheen kunnen. Begrijp jij zijn opmerking? 

Barbosa: ‘Ja, Tarikh heeft gelijk. En dit geldt voor veel mensen met een diversiteitsachtergrond in de media. Mensen zoals ik, ik heb een Kaapverdische achtergrond, kunnen dan worden afgevinkt bij de publieke omroep. Tegelijkertijd heb je de mediakanalen nodig om je film te kunnen maken. Dat voelt dubbel. Net als het fenomeen dat er nu plotsklaps aan de voorkant, in reclames, tv-programma’s enzovoort, veel gekleurde mensen in beeld verschijnen. Maar de wereld achter de camera is vooralsnog wit, terwijl juist daar de narratieven bedacht worden. Racisme is een absurd fenomeen. Het is een waanidee, een model van uitsluiting. Maar het is voor mensen ook een verdienmodel. Kijk naar de hoeveelheid diversiteitsclubjes die er opgetuigd worden. Een verdienmodel gestoeld op een model van uitsluiting voelt wrang. Het aantal zwarte regisseurs is op één hand te tellen. Ik zag hoe Tarikh, met wie ik al lang bevriend ben, aan het worstelen was. Ik deelde die worsteling met hem. Het gesprek over racisme wordt vaak grimmig gevoerd. In Drijfvermogen verwerk ik mijn visie op racisme, namelijk het absurdistische gehalte daarvan. Dat levert een lichte toon op. Die is noodzakelijk om uiteindelijk alle partijen bij elkaar te brengen.’

Drijfvermogen

Dinsdag 18 januari 2022
NPO 2 23.12-23.38 uur 
Terug te kijken op NPO Start →