Baas in eigen zak kaart de gedeelde verantwoordelijkheid van anticonceptie aan

‘Ik ga je wel de rest van je leven uitlachen, omdat je gewoon minder man bent,’ pest Berend in de documentaire Baas in eigen zak zijn maat Teake, naar aanleiding van diens plan om zich te laten steriliseren. Een grapje onder twee vrolijke hartsvrienden in de kroeg, maar Berend verwoordt hier ondertussen wel een van de vele stigma’s rond anticonceptie voor mannen. Zet de verschillende opties voor mannen en de bijbehorende vooroordelen maar eens op een rijtje: een condoom ‘voelt niet goed’, een sterilisatie maakt je ‘onmannelijk’. En levert periodieke onthouding je een ongeplande baby op, dan heeft je vriendin je ‘erin geluisd’. Want dat het voorkomen van een zwangerschap de verantwoordelijkheid is van twee mensen en niet één – de vrouw –, dat wil er ook anno 2022 nog niet zo in.

Baas in eigen zak, een korte documentaire van Lynn Deen (25), kaart dit thema op een speelse manier aan. We zien drie verschillende verhalen, die drie perspectieven geven op mannen en anticonceptie: Teake van 35, die voor de camera een sterilisatie ondergaat, Younes van 26, die vader is van een ongepland zoontje en de twee vrienden Zakaria en Solaiman van 23: vrije vogels die met elkaar dollen, maar ook praten over wat te doen als ze per ongeluk een meisje zwanger zouden maken. Zakaria zien we uiteindelijk meegaan naar de dokter als zijn vriendin haar spiraal laat controleren.

De VPRO Gids belde met regisseur Lynn Deen over rolpatronen, de mannenpil en waarom ze geen spaghetti meer eet.

Deen: ‘Ik maak mijn films vaak vanuit twee gevoelens: frustratie en angst. Dat gold ook voor dit onderwerp: enerzijds maakte de gedachte aan een ongeplande zwangerschap me ontzettend bang, anderzijds frustreerde het me dat ik me in mijn relaties best vaak alleen heb gevoeld daarin. Ik vond dat gek: seks ontdek je met zijn tweeën, waarom draag je de verantwoordelijkheid voor anticonceptie dan niet ook samen? Hetzelfde zag ik bij veel koppels om me heen. Anticonceptie staat voor plezier en vrijheid, maar het laat ook zien hoe rolpatronen in elkaar zitten. En het lijkt misschien of mannen in een soort luxepositie te zitten, als de partij die niks aan anticonceptie hoeft te doen. Maar ook zij lopen een risico op een ongepland kind, bijvoorbeeld door een onenightstand. Het aantal jongeren dat onveilige seks heeft bij onenightstands is behoorlijk groot. En dat is dus niet alleen qua soa’s gevaarlijk, maar ook qua anticonceptie: je weet niet zeker wat je partner gebruikt, vooral als je haar niet goed kent.’

‘Ik denk dat dit komt omdat het probleem zo abstract voor ze is, terwijl het voor een vrouw heel concreet is. Ik sprak tijdens de research ook Jens van Tricht van Emancipator, een beweging voor mannenemancipatie. Hij legde uit dat je als meisje al van kleins af aan regelmatig een baby in je armen gedrukt krijgt, terwijl de eerste baby die de meeste mannen vasthouden hun eigen kind is. Dat vond ik best schokkend, en ook heel interessant. Het raakt aan de terugkerende thema’s in mijn werk: gender, macht en rolpatronen.’

‘Veel jongens die ik sprak tijdens mijn research dachten zelfs dat er al een mannenpil op de markt is! Maar nee. Mannen zeggen meestal over zo’n pil: “Ik zou er zeker interesse in hebben, maar het hangt af van de bijwerkingen.” Precies waar vrouwen dus mee worstelen... Het lastige met die mannenpil is ook dat de noodzaak niet zo groot is als toen de vrouwenpil werd uitgevonden – daardoor is die ontwikkeling toen supersnel gegaan. En het is natuurlijk ook veel makkelijker om één eicel per maand af te vangen dan miljoenen spermacellen per dag.’

‘Toen ik een jaar of veertien, vijftien was ging ik voor het eerst aan de pil. Ik wilde mijn menstruatie reguleren, en al mijn vriendinnen slikten hem al. Veel meiden beginnen dus al aan anticonceptie voordat ze seksueel actief worden, voor jongens is dat natuurlijk heel anders. Later heb ik allerlei soorten anticonceptie geprobeerd om uit te vinden wat voor mij het beste werkt. Ik ben uitgekomen bij een koperspiraal, waar ik heel blij mee ben. Maar het is voor elke vrouw anders, het is echt passen en meten om te kijken wat het beste bij jouw lichaam past. En het is dus heel fijn als je partner je daarin ondersteunt: als hij bijvoorbeeld meegaat naar de dokter en meebetaalt.’

‘Zeker. Ik had de spiraal al voordat wij samenkwamen, maar hij steunt me er heel erg in en wil de kosten dus ook splitten. Wat dat meebetalen betreft: omdat vrouwen de pil ook om andere redenen slikken dan voor de anticonceptie – bijvoorbeeld omdat ze acne hebben, of erge menstruatiepijn – denken ze al snel: dit zijn mijn eigen kosten. Journalist Milou Deelen heeft een keer een heel goede actie gedaan voor een artikel in Vice: alle bedpartners die ze had gehad stuurde ze een Tikkie voor de anticonceptie. Natuurlijk kreeg ze een paar afwijzende reacties, maar er waren net zo goed jongens die zeiden: “O ja, dat is ook zo, superbelangrijk!” Een heel slimme en ludieke manier van haar om dit gesprek open te breken, om te laten zien dat het gewoon normaal zou moeten zijn. Seksuoloog Rik van Lunsen, die ik ook heb gesproken tijdens de research voor mijn film, stelt overigens dat er maar één manier is om ervoor te zorgen dat mannen daadwerkelijk volledig betrokken worden bij anticonceptie: het opnemen van anticonceptie in het basispakket, want op die manier betalen alle Nederlandse mannen eraan mee. Ik vond dat wel een interessante gedachte.’

Hoe heb je het maken van deze documentaire aangepakt?

'Ik ben eerst met heel veel mannen over anticonceptie gaan praten: een stuk of vijftig, uit verschillende sociale kringen. Ik was benieuwd hoe het voor hen voelde, want het lijkt mij dus heel gek om die verantwoordelijkheid uit handen te geven. Wat ik belangrijk vond was dat het, zeg maar, geen zeikfilm werd. Ik wilde niet mijn perspectief op die mannen drukken, maar juist hun kant van het verhaal horen. Ik heb heel lang gezocht naar een man met een ongepland kind, en naar eentje die zijn sterilisatie wilde laten filmen. Met mijn uiteindelijke hoofdpersonen heb ik echt geluk gehad. Overigens ben ik tijdens de voorbereiding van de film bij wel tien sterilisaties geweest, ik kan zo’n operatie nu bijna dromen! Superinteressant was dat. Sommige dokters legden zomaar die verwijderde stukjes zaadleider in mijn hand, haha. Daardoor kan ik eigenlijk nooit meer spaghetti eten, want echt, het lijkt er precies op… Ik kan trouwens nog steeds nauwelijks geloven dat we erbij mochten zijn met de camera toen Teake, nou ja, in zijn ballen werd gesneden. Ook al zie je alleen zijn gezicht, het is zo’n kwetsbaar moment! Ik was best bang dat mijn cameraman of mijn geluidsman out zouden gaan. Ik merkte het ook in de zaal bij het Nederlands Film Festival, waar mijn film in première ging: mensen begonnen echt hun ongemak weg te lachen. Omdat het én grappig is én pijnlijk. En dat is precies wat de film moet zijn.’

‘Gesprekken over anticonceptie! Op het NFF zag ik gelukkig dat het ook echt zo werkte op de borrel na afloop: er waren allemaal discussies tussen man en vrouw, maar ook onderling tussen de mannen. Kijk, ik weet ook niet hoe we dit moeten oplossen, het perfecte antwoord heb ik echt niet voorhanden. Maar als we het erover hebben, als het iets wordt wat je samen regelt, is dat al zo veel winst. Ik merkte in de researchgesprekken bij al die mannen dat er op een gegeven moment iets bij ze veranderde, dat ze er anders tegenaan begonnen te kijken. Een van die jongens zag ik later op een feestje met zijn nieuwe vriendin, en toen had hij zelfs opeens een pilstrip in zijn hand en zei tegen haar: “Volgens mij ben je hem vergeten, deze moet je nog even nemen vandaag.” Ik was zo verbaasd, ik zei: jullie hebben nog maar net verkering! Zei hij: “Ja, maar dat gesprek toen voor de film heeft echt indruk op me gemaakt.” En Teake, de jongen van de sterilisatie, appte me nog dat hij door de film zulke fijne gesprekken had gehad met zijn vrienden. Van twee goede vrienden kwam hij er opeens achter dat zij dus ook zo’n “knip” hadden laten zetten, maar daar hadden ze nog nooit over gesproken. Kortom, erover praten is een goed idee. En kom op: het kan toch niet zo zijn dat je als heterostel samen de lusten deelt, maar dat de vrouw in haar eentje met de anticonceptie zit?’