20 Days in Mariupol: indrukwekkende berichten uit de hel

Zaterdag 24 februari gaat de oorlog in Oekraïne het derde jaar in. Een ‘bevroren conflict’ en oorlogsmoeheid dreigen. De internationale aandacht is inmiddels verlegd naar de oorlog van Israël tegen Hamas en het is de vraag of de VS en Europa de wapensteun aan Oekraïne kunnen volhouden, terwijl Poetins oorlogseconomie op volle toeren draait. Als bondskanselier Scholz zegt dat Oekraïne ‘niet mag verliezen’, wat zegt hij dan eigenlijk? En wat niet?

Intussen blijft president Zelensky de wereld onvermoeibaar om hulp vragen en tonen de Oekraïners zich standvastig. Gevraagd hoe ze het volhouden zegt Oekraïnes bekendste romanschrijver Joeri Androechovitsj (in zijn recente essaybundel Der Preis unserer Freiheit): ‘Deze solidariteit had ik bij ons niet verwacht. De mensen blijken onverwoestbaar, hard, ze zijn uit op een overwinning voor Oekraïne, denken aan een betere toekomst en helpen elkaar. (…) Het leven wordt waardevoller dan het ooit was.’ Angst heeft volgens hem zelfs plaatsgemaakt voor wrange humor. Nadat een Russische raket in zijn tuin een diepe krater had geslagen zei een inwoner van Kryvy Rih, met een blik in de afgrond: ‘Dat is boffen, ik zie goede mogelijkheden voor een zwembad.’

Beslist niet om te (grim)lachen is de documentaire 20 Days in Mariupol die nu als 2Doc wordt uitgezonden; de kijker zij gewaarschuwd voor schokkende beelden, qua verschrikking, verwoestingen en leed onder de burgerbevolking vergelijkbaar met de documentaires The Cave (over Damascus) en For Sama (Aleppo). Marioepol, havenstad aan de Zee van Azov en een belangrijk industrieel centrum met 450.000 inwoners, was vanwege de strategische ligging op de doorgaande route, tussen enerzijds de separatistische ‘volksrepublieken’ Donetsk en Loehansk en de door Rusland geannexeerde Krim anderzijds, een van eerste doelwitten van de Russische invasie in februari 2022. De belegering en bijna volledige verwoesting van de stad door Russische bombardementen ten koste van 25.000 burgerslachtoffers nam bijna drie maanden in beslag. De omvang van de catastrofe bleek eerder al uit getuigenissen van inwoners in de documentaire Mariupol: The People’s Story uit januari 2023 (ook door de VPRO uitgezonden) tijdens de laatste dagen voor de val de stad.

Zo mogelijk nog indrukwekkender is het verslag in woord en beeld in de 20 Days in Mariupol van de Oekraïense Associated Press-journalist Mstyslav Tsjernov en zijn Oekraïense collega Jevgeni Maloletka, die vast kwamen te zitten in de stad en zich, als enige vertegenwoordigers van de internationale pers, bijna drie weken lang midden in het strijdgewoel bevonden. Twee jaar later en nog lang daarna zal vooral dankzij hen niet het abstracte getal 25.000 in herinnering blijven, maar wel het beeldmateriaal na de aanval op onder meer de kraamkliniek van Marioepol, dat de vernietigingsdrang van Poetins barbaarse strijdplan schrijnend illustreert: een ‘overwinning’ behaald tegen elke prijs, door het aanvallen van burgerdoelen, het doden van onschuldige burgers, het vernietigen van de infrastructuur en de pogingen om de bevolking murw te beuken. Fotograaf Jevgeni Maloletka zou met zijn foto van een gewonde zwangere vrouw, wier baby werd doodgeboren en die zelf in het ziekenhuis aan haar verwondingen zou overlijden, de World Press Photo winnen. Met de moed der wanhoop probeerden medewerkers van de kraamafdeling leven in de pasgeborene te krijgen.

Elders in het omsingelde en van elektriciteit en internet verstoken Marioepol zouden bij het bombardement van 16 maart op het Regionaal Dramatheater, waar zich zo’n duizend burgers schuilhielden, drie- tot zeshonderd doden vallen. De aanval op het theater werd door het Westen beschouwd als de grootste oorlogsmisdaad sinds Rusland Oekraïne binnenviel. Alle berichtgeving daarover werd van Russische zijde ontkend, afgedaan als propaganda of kreeg een volledig andere versie. Aanvankelijk hadden ook de inwoners zelf het niet begrepen op de draaiende camera’s van Tsjernov en zijn team; lijkenpikkers waren ze, om slachtoffers zo in hun lijden te filmen. Later rees het besef dat dit de enig overgebleven weg was om de wereld deelgenoot te maken van de verschrikkingen en aan anderen te laten weten dat men nog in leven is.

‘Blijf filmen!’ roept een arts woedend, terwijl achter hem een vierjarige kleuter wordt gereanimeerd. ‘Poetin moet de ogen van dit kind zien.’ Overal registreert de AP-journalist paniek, woede en verdriet. ‘Oorlog is net een röntgenfoto,’ krijgt Tsjernov van een arts te horen. ‘Het laat het binnenste van een mens zien. Goede mensen worden beter, en slechte mensen worden slechter.’ Tsjernov moet alle mogelijke moeite doen om zijn vaak schokkerige opnamen, voorzien van voice-over met zacht ingesproken commentaar, naar de redactie te sturen. Omdat de Russen het nodige te verbergen hebben, proberen ze alle communicatie met de buitenwereld onmogelijk te maken. Maar de beelden van stervende kinderen, van massagraven, en de met drones gemaakte opnamen van een bijna volledig verwoest Marioepol kunnen niet worden tegengehouden. De film zou later met hulp van het Amerikaanse nieuwprogramma Frontline worden voltooid en januari 2023 op het Sundance Festival in première gaan.

Dat het beleg en de verovering van Marioepol nog tot half mei zou duren, kwam doordat de overgebleven Oekraiënse soldaten van het Azovbataljon in de gelijknamige, enorme staalfabriek zich ondanks hun uitzichtloze situatie niet wilden overgeven. Deze vrijwilligersmilitie, controversieel vanwege hun openlijk neonazistische en nationalistische leden, groeide in de beeldvorming uit tot een symbool van Oekraiënse onverzettelijkheid. Mstyslav Tsjernov had de stad al eerder kunnen ontvluchten, net als honderdduizend inwoners nog vóór het beleg. Op 21 maart bracht hij uitgebreid verslag uit van zijn ervaringen in The Guardian (overgenomen door De Morgen): ‘Zonder informatie uit een stad, zonder foto’s van gesloopte gebouwen en stervende kinderen, konden de Russische troepen hun gang gaan. Zonder ons zou er niets zijn. Daarom hebben we zulke risico’s genomen om de wereld te kunnen sturen wat we zagen. (…) We wisten niets over een sterker wordende Russische desinformatiecampagne om ons werk in diskrediet te brengen. (…) Het enige radiostation dat je kon ontvangen, zond Russische leugens uit: dat de Oekraïners Marioepol gijzelden, dat ze op gebouwen schoten en chemische wapens ontwikkelden. (…) De Russen maakten jacht op ons. Ze hadden een lijst met namen, met daarop ook die van ons.’

Tsjernov werd op 15 maart door Oekraiënse soldaten onder dwang weggehaald uit een door de Russen belegerd ziekenhuis, want: ‘Als ze je vangen, zullen ze je voor de camera zetten en laten zeggen dat alles wat je hebt gefilmd een leugen is. Al jullie inspanningen en alles wat jullie in Marioepol hebben gedaan, zou vergeefs zijn geweest. (…) Ik voelde me vreselijk dankbaar tegenover de soldaten, maar ook murw. En beschaamd, omdat ik wegging. (…) Bij de zestiende controlepost hoorden we stemmen. Oekraïense stemmen. Ik voelde een enorme opluchting. We waren eruit.’