Opnieuw schreef componist Robin de Raaff een concert voor piano en orkest. En opnieuw brengt Ralph van Raat het in première. 'Circulus' heet het nieuwe stuk. Om welke cirkels gaat het?

Een zomernacht op Kreta. Robin de Raaff, componist en liefhebber van het heelal, speurt de mediterrane hemel af. Dan ziet hij iets wat hij, gek genoeg, nog nooit heeft gezien: zijn fonkelende sterrenbeeld, Boogschutter. Zijn blik verschuift en kijk, daar staat het sterrenbeeld van zijn moeder, een Schorpioen. ‘En nu komt het mooie,’ zegt De Raaff (53). ‘Mijn 12-jarige dochter stond naast me. Ik raakte aan het mijmeren over de cirkelgang van generaties, en dat afgezet tegen de oneindigheid. Ik dacht: dit moment wil ik vangen in muziek.’

Ziedaar de vonk voor Circulus, een werk voor piano en orkest dat De Raaff schreef in opdracht van het Holland Festival. Tijdens het componeren had hij al een solist voor ogen: Ralph van Raat, de onvermoeibare strijder voor hedendaagse pianomuziek. De twee kennen elkaar al jaren. ‘Om precies te zijn: vanaf mijn conservatoriumtijd,’ zegt Van Raat (44). ‘Ik zat nog in de masterfase van mijn studie toen ik in 2001 de première speelde van Robins Eerste pianoconcert.’

Dat gebeurde in Tanglewood, het idyllische zomerverblijf van het Boston Symphony Orchestra, een broedplaats van talent. De Raaff: ‘Sindsdien zijn Ralph en ik een generatie opgeschoven. Ook dat speelde mee bij het componeren van Circulus. Toen waren we jonge honden, nu kan ik zonder opscheppen zeggen dat we gearriveerd zijn in ons vak. Ralph wordt erkend als meesterpianist, ik heb gebouwd aan een oeuvre van twee vioolconcerten, twee pianoconcerten, drie opera’s en vijf symfonieën.’

Pianist Ralph van Raat over het nieuwe pianoconcert van Robin de Raaff: ‘Ik dacht even: is dit dezelfde componist?’

Ralph van Raat

Uurwerk

Half april heeft Ralph van Raat het begin van de pianopartij net een paar dagen in huis. Aan de telefoon is niet te merken dat hij ‘in een beetje gekke situatie’ zit. Bij een storm is het dak van zijn huis gewaaid, het nooddak begaf het onder een hoosbui. ‘Ik woon nu tijdelijk in een hotel, maar kan gelukkig in mijn eigen studio studeren. Wat ik tot nu toe van Circulus heb gezien, vind ik verrassend anders dan Robins Eerste pianoconcert. Ik betrapte me er zelfs op dat ik dacht: is dit dezelfde componist?’

Het Latijnse woord circulus betekent zoveel als cirkel, baan, tijdcyclus. Bij het nadenken over het generatiethema vroeg Robin de Raaff zich af welke locatie zich het best voor de muziek zou lenen. Het Koninklijk Concertgebouw? Altijd chic, maar hij dacht eerder aan de Amsterdamse Gashouder. ‘Om te beginnen ging daar in 2004 mijn eerste opera RAAFF in première, ook een verhaal over generaties. En in die ronde hal, onder die industriële koepel, kan ik Circulus neerzetten als een uurwerk.’

Druppel inkt

De tempo’s bijvoorbeeld koos De Raaff in analogie met de kwadranten van een wijzerplaat, denk aan 30, 60, 90 of 120 tellen per minuut. Uit het woord circulus peurde hij de noten voor een basisakkoord dat cirkelt rond de centrale c op de piano. ‘En met uitwaaierende samenklanken suggereer ik sterrenbeelden.’

Van Raat: ‘Ik open met zacht, laag gebulder. Veel pedaal, voortdurend resonans.’

De Raaff: ‘Een schemermoment. De zon is al weg, maar de sterren zijn nog niet zichtbaar.’

Van Raat: ‘Gaandeweg verschijnen er lichtpuntjes: een motiefje, een loopje, een akkoord.’

De Raaff: ‘Het is alsof iemand in het rond tast, op zoek naar zijn betekenis in het heelal.’

Van Raat: ‘Robins Eerste pianoconcert ging over lijnenspel, ritmiek en helderheid. Dit stuk wordt veel suggestiever.’

De Raaff: ‘Het orkestaandeel breidt zich langzaam uit, als een druppel inkt in water.’

Van Raat: ‘Veel tonen krijgen de kans om langzaam uit te doven. Until complete decay of resonance staat er dan.’

De Raaff: ‘Nog een voordeel van de Gashouder: de magische akoestiek.’

Van Raat: ‘Bij pendelende basnoten denk ik soms aan Skrjabin of Rachmaninov. Typisch romantische configuraties.’

Eiland

En dat terwijl Robin de Raaff toch altijd te boek stond als een keiharde constructivist. Melodieën als een oorwurm, ritmes waarop je meedeint: ze lijken aan hem niet besteed. Was het niet de hogepriester van het muzikale modernisme, de Fransman Pierre Boulez, die hem bij een masterclass in 1995 complimenteerde?

‘Ook alweer een generatie geleden,’ zegt De Raaff. ‘Boulez overleed in 2016, ik werkte toen juist aan mijn oratorium Atlantis. Dat draaide uit op een in memoriam, al bewonder ik Boulez zeker niet kritiekloos. Atlantis gaat over eilanden en Boulez was in z’n eentje een gigantisch eiland. Maar binnen die afzondering sloot hij stilistische keuzes buiten, dat zal ik nooit doen. In mijn Eerste pianoconcert stond bijvoorbeeld het interval van de kwint centraal, in Circulus het octaaf. Nou, dat zijn toonafstanden die een modernist mijdt als de pest.’