Samen ondanks samenzwering

Complotdenken is van alle tijden, hoewel nu even met stip. Antivaxers, chemtrail-staarders; hoe hou je het contact goed als een familielid, vriend of jijzelf van het padje raakt?

Dat 'van het padje' is al een slechte binnenkomer in dialoog met complotdenkers, want samenzweringen bestaan echt. Watergate, het Tuskegee-syfilisonderzoek, de Russische manipulatie om westerse democratieën te ondermijnen; allemaal bewezen. Maar Bill Gates die ons chips inspuit – hoe haal je het in je hoofd? ‘Nou, iedereen hangt een beetje naar complotdenken’, verzekert de Duitse socioloog Tobias Meilicke. ‘Bijvoorbeeld als het slecht gaat op het werk en je ziet collega's smoezen. Zouden ze het over jou hebben? We kennen allemaal dat gevoel.’ Milde, kleine paranoia. Maar bij sommigen gaat het groeien, tot het je hele leven beheerst – en dat van je omgeving.

Meilicke is mede-oprichter van Veritas, een Berlijns adviescentrum waar complotdenkers en hun naasten terecht kunnen om een breuk te voorkomen. Als die relaties al niet op knappen staan, want eenmaal op de wachtlijst duurt het vier tot vijf maanden tot het eerste gesprek. ‘Te lang, we komen handen tekort. Mensen bellen vaak vertwijfeld en huilend op, als het thuis al heel slecht gaat. Ze zien dit als laatste kans, omdat ze op het punt staan te scheiden van hun partner met wie ze kinderen en een huis hebben.’

Hoe kan dat zover komen? Hoe herken je op tijd dat je feit en fictie niet meer kan scheiden en met je hoofd zo'n rabbit hole induikt met achterlating van gezin? Daar is het pikkedonker, daar zie je toch niks? ‘Dat is juist het punt,’ legt de Amsterdamse psycholoog Jessica Terwiel uit. ‘Dat je dat zelf niet kan zien, dat de reflectie op waar je staat, wat je doet en op grond waarvan, is gesneuveld.’ Terwiel is gespecialiseerd in sekten en ziet overlappingen met kringen van complotdenkers. ‘Daar heb je ook onverkwikkelijke dynamieken in groepsverband.’

Meilicke ziet twee rode vlaggen die het konijnenhol markeren. ‘Als je bijvoorbeeld de coronamaatregelen niet meer kritisch beoordeelt op wat ze zijn, maar overtuigd raakt dat daar mensen achter zitten die ons kwaad willen doen, vergiftigen en decimeren. En als je geen informatie meer accepteert die niet in dat plaatje past, omdat die vast deel is van het complot. Het is een reactie op onmacht. Tegen een klein coronavirus begin je weinig, maar als daar een menselijke samenzwering achter zit, kun je actie ondernemen. Dat geeft het gevoel tot een elite te behoren die de wereld begrijpt. Het brein raakt dan snel al gewend overal complotten te zien en dat patroon is moeilijk te doorbreken. Zeker als je alleen nog maar onder geloofsgenoten bent, omdat je verder iedereen hebt verstoten. Dan blijf je veel langer in die kringen dan gezond is en bestaat kans op radicalisering. Je denkt dat je controle hebt, maar die is van een ongezond soort en gebaseerd op angst.’

Terwiel: ‘Het is achterdocht, daarachter zit angst en Moeder Natuur maakt weinig onderscheid tussen angst en agressie. Zo zit ons brein in elkaar, zo zijn we in miljoenen jaren groot geworden. Tijdens al die survival op de savanne gingen we ook niet kijken van o, zou dat een fata morgana zijn? Nee: het ritselt, dus wegwezen. Ik kan het nog korter zeggen: adrenaline. Dan ben je in één woord klaar.’

Anders dan de naam Veritas doet vermoeden, gaat het tijdens de sessies in het Berlijnse kantoor beslist niet om het veiligstellen van zoiets als 'de waarheid'. Meilicke: ‘We willen de conflicten niet verscherpen, maar het contact overeind houden. Het wereldbeeld van complotdenkers is erg verbonden met hun zelfbeeld en gevoel van eigenwaarde, daarom kom je nooit nader tot elkaar door met feiten heen en weer te gooien. Je moet zoeken naar wat erachter zit: waarom er bijvoorbeeld zoveel angst is en wat je daar samen aan kan doen. Vergeet ook niet dat complotdenkers willen waarschuwen voor een in hun ogen groot gevaar, omdat ze van je houden als zus, vader of vriend. Maar ja, dat is tegelijk ontzettend belastend. Ze hebben een missie die zeven dagen per week doorgaat, vierentwintig uur per dag.’

Terwiel herkent het allemaal. ‘Dit is hetzelfde als wanneer mensen verdwijnen in een sekte. Je ziet ze wegglijden, maar je blijft proberen een appel te doen op wat ze geweest zijn, op de goede herinneringen die je hebt en alle moois dat je nog samen kan doen. Zo werk je aan de goede band, waardoor er een klein beetje ruimte komt om rustig te zijn en minder bang. Zodat ze ergens aan kunnen twijfelen. Dat hoeft niet altijd bewuste reflectie te zijn. Met het afnemen van de angst vermindert ook de intensiteit van de interesse in het complot. En als die tenslotte niet meer speelt in het leven, zakt het hele ding gewoon weg.’ Maar goed, er is voorlopig genoeg voeding voor angst: overstromingen, oorlog, economische achteruitgang. ‘Ja inderdaad, bestaansonzekerheid drijft mensen tot uitersten.’

Hoe groot is dit probleem? Exacte cijfers zijn er niet. Meilicke: ‘Zeker tien procent van de Duitsers gelooft in samenzweringen, volgens sommige schattingen zelfs dertig procent. Een hele stroom Duitse antivaxers verhuisde afgelopen jaar naar Paraguay waar het allemaal veel vrijer zou zijn, tot dat land er genoeg van kreeg en de grenzen sloot. Nu is Bulgarije populair. Wie één complot omarmt, is bevattelijk voor meer; intussen verschuift de aandacht van corona naar andere thema’s, zoals de klimaatcrisis. Er is achter de voordeuren veel verborgen leed en schaamte, niet meer dan een fractie klopt bij ons aan. Daaronder ook een paar jongeren, die klem zitten tussen hun complotdenkende ouders thuis en vrienden en school.’

Ook vanuit Nederland komen aanvragen. Daarvoor is Berlijn te ver weg en Meilicke zou graag doorverwijzen, maar hier bestaat geen vergelijkbare organisatie als Veritas. Wordt dat niet tijd? Een van grootste telefonische hulplijnen van Nederland, MIND Korrelatie, meldt dat zijn psychologen en maatschappelijk werkers geen aanleiding zien voor extra aandacht aan complotdenken, ‘omdat het aantal hulpvragen hierover bij ons beperkt is.’ Een andere hulplijn merkt wel een toename, vooral van complotdenkers die bellen om de hulpverleners te overtuigen. .

Terwiel ziet zeker het nut van een Nederlandse Veritas-pendant: ‘Zoiets zou heel zinnig kunnen zijn, want ons zorgstelsel is hier niet op ingesteld. Dat is zo dichtgereguleerd dat als er iemand komt met een depressie die ook in complottheorieën gelooft, ik die depressie moet behandelen en mezelf heel erg op het hoofd krab over wat te doen tegen dat complotdenken. Je kunt daarmee niet terecht. Sterker nog: ik heb collega's die zelf minstens één complottheorie aanhangen. Dat is niet de juiste persoon om naartoe te gaan, maar hoe weet je dat nou als je je aanmeldt? Dus een Nederlandse stichting die werkt als Veritas kan helpen. Maar in Duitsland is die wel ontstaan vanuit een specifieke context, namelijk het terugdringen van radicalisatie en geweld uit extreemrechtse hoek.’

Daarover een advies van Meilicke: ‘Je moet als naasten ook grenzen stellen: dat je geen racisme, antisemitisme of andere mensvijandigheid duldt. Of gewoon dat je al die complotten even niet aankan en zegt: laten we het hier een andere keer over hebben.’

En, heeft de methode-Veritas succes? ‘Het beste wat we vaak bereiken is het behoud van het contact. Een doodenkele keer komt een complotdenker tot inzicht en zegt: sorry, ik weet niet wat me het afgelopen jaar bezielde. Maar ook krijgen we boze mails van mensen die zeggen dat we de vijand zijn en deel van het complot, of dat we te dom zijn om dat te zien. Als we dan in gesprek gaan, zakt die agressie langzaam weg en nemen we vaak op een aardige manier afscheid.’

Meilicke moet nu door, er wacht een ouder echtpaar. Hun dochter, schoonzoon en kleinkinderen zijn geëmigreerd naar Mexico, op de vlucht voor het Duitse coronabeleid. Alle contact is verbroken – hoe nu verder?