Tijdens de remslaap verwerken we indrukken, legt Van der Werf uit, wordt onze emotionele huishouding op orde gebracht. Onderbreking van de remslaap in slaaplaboratoria maakt duidelijk dat een slechte remslaap prikkelbaar maakt. ‘Maar dan heb je het dus opnieuw over de fysieke toestand van de remslaap, niet over de inhoud van dromen. Eigenlijk is alleen in het geval van mensen die lijden aan terugkerende nachtmerries duidelijk dat de droominhoud ertoe doet, bij mensen met PTSS bijvoorbeeld, waar de dromen het trauma in stand lijken te houden. Het gaat daarbij echt om terugkerende patronen, daaruit kun je afleiden dat die dromen niet random zijn.’

De remslaap en dromen vormen een relatief pril onderzoeksgebied, zegt Van der Werf, een gebied ook waarin op dit moment, mede dankzij AI-technologie, grote stappen worden gezet. ‘Japanse onderzoekers zijn er onlangs in geslaagd om met behulp van fMRI-scans en machine-learning technologie droombeelden te reconstrueren uit patronen van hersenactiviteit. Proefpersonen werden gebombardeerd met plaatjes van objecten (de ene groep) of scènes (de andere groep), zodat de kans dat ze daarvan zouden gaan dromen toenam. De patronen van hersenactiviteit die bij het kijken naar die plaatjes of scènes optraden werden gemeten. Vervolgens werd gekeken of diezelfde patronen tijdens de slaap terugkwamen. Dat bleek het geval.

Van het decoderen van echte remslaapdromen is daarmee nog geen sprake, het uitlezen gebeurde tijdens de lichte slaap (waarin we ook wel dromen, maar niet het soort verhalende dromen die de remslaap kenmerken), maar het is wel degelijk een eerste geslaagde poging om dromen uit te lezen. Het is tegelijk ook de eerste keer dat het wetenschappers is gelukt de droomervaring van een proefpersoon te manipuleren. Best eng, als je erover nadenkt, een beetje autocratische heerser likt zijn vingers erbij af. Maar je kunt het ook positief zien, zegt Van der Werf, mensen kunnen hun eigen dromen manipuleren. ‘Heb je wel eens gehoord van lucide dromen? Dat zijn dromen waarbij je je bewust bent van het feit dat je droomt. Het gevolg is dat je die droom ook kunt manipuleren, kunt zeggen: ok, ik ben nu in een droom, en ik heb altijd al willen vliegen, dus ik ga nu vliegen. Of: ik ben verliefd op die popster, dus ik ga nu dromen dat ik op bezoek ga bij die popster. Uit recent onderzoek in Nijmegen kwam naar voren dat je met mensen die in een lucide droomtoestand zitten kunt communiceren. Het is echt een fascinerend onderzoeksterrein.’

‘Onderzoek naar lucide dromen bestaat al langer,’ zegt Martin Dresler, verbonden aan het Donders Instituut van Radboud University Medical Center, ‘maar het was altijd eenrichtingsverkeer: proefpersonen in remslaap konden via oogbewegingen iets duidelijk maken aan de buitenwereld. Wij zijn er, in een gezamenlijk project met Franse, Duitse en Amerikaanse onderzoekers, nu voor het eerst in geslaagd ook vanuit die buitenwereld tot de lucide dromer door te dringen, echt met hem te communiceren.’

Proefpersonen in lucide droomstaat kregen simpele sommetjes (5-2, 3+4 et cetera), die ze vervolgens met oogbewegingen moesten beantwoorden. Was de uitkomst drie, dan bewogen ze de ogen drie keer naar links, et cetera.

Het klinkt al te wonderlijk. Van een ingenieuze vorm van oplichterij is echter geen sprake, denkt Dresler. ‘Naast de hersenactiviteit wordt ook de spieractiviteit van de proefpersoon gemonitord, en daaruit blijkt echt onomstotelijk dat diegene in remslaap is, want dan is het lichaam verlamd, op de ogen na, en die toestand kun je niet simuleren.’

Mensen die regelmatig een lucide droom hebben zijn zeldzaam, zegt Dresler, ‘je bent heel gelukkig als je zo iemand vindt.’ Andere labs werken daarom ook met mensen die ze zelf trainen in lucide dromen, want je kunt het leren. Een van de manieren is om mensen een droomdagboek te laten bijhouden waarin ze iedere droom, ieder droomfragment meteen opschrijven. Op die manier train je je droomgeheugen al een beetje. Als sprake is van terugkerende dromen – je droomt vaak over de lagere school, of over een examen op de universiteit – dan kun je daar een beeld van vormen en jezelf dan voorhouden: dit is een droom, dit is een droom. Die associatie wordt zo heel sterk. De kans is dan groot dat de volgende keer dat je die droom hebt die associatie opnieuw actief wordt, en je je in de droom realiseert: misschien is dit een droom.’

Prachtig allemaal, maar waar dient  het voor? ‘Er zijn eigenlijk drie toepassingen,’ zegt Dresler. ‘Allereerst als therapie voor mensen die lijden aan veelvuldige nachtmerries, bijvoorbeeld door PTSS. Er moet nog veel worden onderzocht, maar resultaten van experimenteel onderzoek zijn veelbelovend. Het mechanisme is helder: als je jezelf er tijdens een nachtmerrie van kunt overtuigen dat je droomt, dan haalt dat de angel uit de droom en tijdens een lucide droom kun je jezelf ook wakker maken.

Een heel andere toepassing betreft het oefenen van bepaalde vaardigheden: ‘pianisten die een moeilijk stuk instuderen, beoefenaars van riskante sporten die zo veilig hun salto kunnen oefenen bijvoorbeeld, in Virtual Reality als het ware.’ Informatie opslaan in het geheugen, ook daarvoor zijn aanwijzingen. De opgaven die proefpersonen tijdens de slaap kregen, konden ze achteraf reproduceren. Waarmee de ‘fabel’ van het boek onder het kussen plotseling een heel andere lading krijgt.

De meeste mensen die het gaan trainen doen het echter voor het plezier. ‘Tijdens lucide dromen ben je de regisseur van een VR-film, bevind je je in een 3D-wereld waarin je dingen kunt doen die je in werkelijkheid nooit zal kunnen, vliegen bijvoorbeeld of door muren lopen. Maar van proefpersonen horen we dat ze op een gegeven moment toch hun interesse daarin verloren. Uiteindelijk vonden ze het toch fijner om ‘toe te kijken’, om te genieten van de droom zoals die zich ontvouwt, zonder deze te beïnvloeden.’