Beeldvorming over moslima’s in de media

Stel je een nieuwsbericht voor over moslima’s. Wat voor foto staat daarbij? Heel vaak is dat een op afstand gefotografeerde vrouw, schuifelend over straat, met hoofddoek, lange jas en een boodschappentas. Dit stereotiepe beeld overheerst ook in het beeldarchief van persbureau ANP, de beeldbank waar de meeste Nederlandse media uit putten. Dat imago van de moslima is niet alleen clichématig, het is ook stigmatiserend en schadelijk, betoogt fotograaf Cigdem Yuksel. Zij doet onderzoek naar de beeldvorming over moslima’s in de media en maakte daarover samen met Maartje Duin de tweedelige radiodocumentaire 'Moslima', die vanaf deze week in OVT wordt uitgezonden. Wat hopen de makers te bewerkstelligen met hun documentaire?

Cigdem Yuksel: ‘Ik kom uit een Turks gezin en ben islamitisch opgevoed, maar ik herken mezelf en mijn vrienden en familie helemaal niet in de foto’s die ik in de media zie. Die beelden zijn enorm stereotyperend, maar als ik dat aankaartte werd dat vaak weggewuifd. Daarom besloot ik met cijfers aan te tonen dat er iets structureel niet klopt. Ik heb bijna 4500 foto’s uit de beeldbank van het ANP geanalyseerd. Uit de resultaten blijkt heel duidelijk dat moslima’s op een eenzijdige manier in beeld worden gebracht. Nu dat is vastgesteld, wil ik het gesprek verder brengen. Want mensen hebben geen idee wat de impact is van dit soort beelden.’

Waarom is het zo belangrijk om dit beeld te veranderen?
Yuksel: ‘Als je al dertig jaar lang dezelfde foto’s ziet van moslima’s dan wordt die gesluierde vrouw op straat een symbool dat in ons collectieve geheugen verankerd is. Je merkt het als moslima aan allerlei dingen: dat mensen niet verwachten dat je mondig bent en goed Nederlands spreekt, dat straatverkopers je niet aanspreken. Dat je op de markt loopt en te horen krijgt: “Wegwezen, ga terug naar je eigen land.” Dat je wordt bespuugd, wordt aangereden. Dit zijn de hele heftige voorbeelden, maar het is wel de dagelijkse realiteit. Dat beeld van de slecht geïntegreerde, niet goed Nederlands sprekende, geïsoleerde, onderdrukte moslimvrouw is ergens ontstaan, maar als je kijkt naar de generatie die nu opgroeit dan klopt het helemaal niet meer.’

Voor jou was het verzamelen van de harde cijfers pas het begin.
Yuksel: ‘Klopt, ik doe nu een vervolgonderzoek waarin ik met twee stagiairs alle foto’s van gesluierde islamitische vrouwen in drie landelijke kranten van de afgelopen twintig jaar bekijk. We analyseren in welke context mensen deze foto’s te zien krijgen. Het doel is om het gesprek over beeldvorming van moslima’s een groter podium te geven en om de media zelf bewust te maken van hun blinde vlekken. Daarom maak ik nu ook deze radiodocumentaires met Maartje.’

Hoe is dit tweeluik tot stand gekomen?
Maartje Duin: ‘Door het maken van mijn podcast De plantage van onze voorouders ben ik me veel bewuster geworden van racistische structuren in onze maatschappij en van de witte blik. Het perspectief van moslimvrouwen kende ik alleen niet en ik was geschokt door wat ik hoorde. De enige gesluierde vrouw die ik kende was mijn pedicure. Toen ik haar vertelde dat ik hiermee bezig was begon ze te huilen, omdat het zo veel bij haar losmaakte. Ze vertelde dat discriminatie aan de orde van de dag is, zo is ze verschillende keren aangereden en uitgescholden. Ze heeft het hier weinig over, ook niet met andere gesluierde vrouwen. Het is iets in onze samenleving waar nog weinig oog voor is. Dat is journalistiek gezien heel interessant: om die stemmen te laten horen en de structuren te laten zien die daaraan ten grondslag liggen. Ik merk ook op hoeveel weerstand je stuit als je dit verhaal gaat vertellen. Het is weer een heel complex onderwerp, daar hou ik wel van.’

Jullie gaan langs bij het ANP, fotoredacties, fotografen en andere betrokkenen, maar niet iedereen staat open voor verandering. Ze noemen het te duur, te ingewikkeld of zien het probleem niet. 
Yuksel: ‘Ik heb wel een idee hoe dit opgelost zou moeten worden, maar ik krijg telkens dezelfde reactie: jij hebt een camera in je hand en jij vindt dat het anders moet, waarom maak jij die foto’s dan niet? Maar het hele systeem klopt niet. Ik maak die foto’s wel, maar dan komen ze terecht in een beeldbank, tussen alle andere stereotiepe foto’s. Verandering komt pas als iedereen in de keten zijn verantwoordelijkheid neemt, maar de journalistiek is wit. Voor beeldbanken als het ANP werken nagenoeg geen fotografen die gesluierd of van kleur zijn. Zo iemand heeft heel andere ingangen, en dat levert ook heel andere foto’s op. Ik probeer die blinde vlekken aan te wijzen en ook andere makers en mensen in beweging te krijgen.’

Duin: ‘Jij hebt dat ook uitdrukkelijk tegen mij gezegd: laat me hier niet alleen in staan. Aanvankelijk ging ik alleen mee als regisseur, maar Cigdem vond dat ik ook kritische vragen moest stellen, ze sprak me aan op mijn betrokkenheid. Ook omdat er wrang genoeg eerder naar een witte vrouw geluisterd wordt dan naar een vrouw van kleur. Dat is iets waar ik heel erg mee bezig ben: wat is mijn verantwoordelijkheid als witte journalist?’

De vraag bij wie de verantwoordelijkheid ligt komt in de radiodocumentaire ook steeds terug.
Yuksel: ‘In dat gesprek met Maartje zei ik: ik heb soms het gevoel dat ik een roepende in de woestijn ben. Vaak zijn het alleen de mensen uit de minderheidsgroep die de problemen aankaarten die hen aangaan, verder blijft het stil. De journalistiek hoort te controleren wat er mis is. Als er binnen ons eigen systeem iets niet klopt, zou het vanzelfsprekend moeten zijn dat we die structuren proberen te veranderen, maar Maartje en ik werden weggezet als activistisch. Dat woord wordt tegenwoordig makkelijk gebruikt, dan hoef je de ander in journalistiek opzicht niet serieus te nemen.’

Duin: ‘Ik zie vaak dat collega’s van kleur zo druk zijn met het aankaarten van dit soort zaken dat het hun eigen carrière in de weg zit. Ze zijn voortdurend hun groep aan het vertegenwoordigen en het systeem aan het verbeteren voor hun gemeenschap. Dat is iets wat ik nooit heb hoeven doen. Ik vind het ook logisch dat wij, witte mensen, daar iets van overnemen, zodat onze collega’s van kleur hun werk gewoon kunnen doen. Mensen van kleur moeten die emotionele last dragen en ik zie hoeveel hun dat kost. Dat vind ik schrijnend.’

Wat is uiteindelijk het doel van dit project?
Yuksel: ‘Uiteindelijk willen we dat er een systeemverandering komt. Met deze radiodocumentaires willen we het gesprek op gang brengen. Maar we gaan verder. Het tweeluik is onderdeel van een groter transmediaal project dat ik uitvoer met creatief producent Eefje Blankevoort van journalistiek productiebureau Prospektor. In het najaar wordt mijn tweede onderzoek gepubliceerd en komt er een reeks publieke gesprekken waarin we op zoek gaan naar manieren om het systeem te veranderen. In het Nederlands Fotomuseum komt een grote tentoonstelling over de eerste generatie Turkse vrouwen en daarmee wil ik ook beelden toevoegen aan ons collectieve archief. En we willen volgend jaar samen met designbureau Affect Lab een prototype maken van een digitale beeldbank van de toekomst, waarbij de kans op het maken of gebruiken van stereotiep beeld zo klein mogelijk is. Wij richten ons nu alleen op moslima’s, maar stereotypen bestaan er natuurlijk over veel groepen in de samenleving. Nederlanders met een Aziatische of Hindoestaanse achtergrond zie je bijvoorbeeld nauwelijks in de media, dat is toch ook bizar? Het klopt niet met de realiteit, en al helemaal niet met de toekomst.’