‘Wij zijn AI!’

Het klinkt polyfonisch, als een met autotune bewerkt koor, en het heeft iets sacraals, maar dan op een 21ste-eeuwse digimanier. Ondanks de voorgaande poging is de muziek eigenlijk nauwelijks te beschrijven. Het is wat je hoort als je Proto opzet, het derde en meest recente album van de Amerikaanse muziekproducer, componist en geluidskunstenaar Holly Herndon. De zangpartijen worden gedomineerd door de samenwerking met ‘het nieuwe lid van haar ensemble’, zoals Herndon het omschrijft: haar eigen AI-baby Spawn. Het klinkt misschien absurd, maar de analogie snijdt hout.

Herndon, geboren in 1980 in het Amerikaanse Tennessee, werkt al met computers zolang ze muziek maakt, en dat is inmiddels zo’n twintig jaar. Haar drijfveer daarvoor is ‘een fascinatie voor de intieme relatie die wij met computers onderhouden’ en ze wil ‘de manieren verkennen waarop computers vehikels voor menselijke expressie kunnen zijn’, zo legt ze uit wanneer we elkaar spreken via onze laptops.

Dankzij haar verhuizing naar Berlijn, een jaar geleden, kwam Herndon op het idee Spawn te creëren. ‘Artiesten die iets innovatiefs met de muziek van Beethoven zouden doen ter gelegenheid van diens 250ste geboortejaar maakten kans op een beurs van de Duitse overheid,’ legt ze uit. ‘Ik wilde daarvoor met kunstmatige neurale netwerken aan de slag gaan.’ Zo’n netwerk wordt niet geprogrammeerd om een bepaalde taak stap voor stap uit te voeren, maar leert zelfstandig door de voorbeelden die je het laat zien – net zoals een baby leert van alles wat ie om zich heen hoort en ziet. Herndon besloot samen met haar partner, multimediakunstenaar Mat Dryhurst, een neuraal netwerk te voeden met informatie, zodat het op basis daarvan kon gaan leren.

Maar met welke informatie? Niet met mididata, besloot ze al snel, al is dit de populairste vorm van communicatie tussen digitale muziekinstrumenten en software. Herndon: ‘Je ziet vaak met AI-muziek dat mensen de werken van oude componisten analyseren, de computer daaruit patronen laten halen waarmee die vervolgens werk genereert. Muziek wordt op die manier gereduceerd tot noten, ritme en melodieën en oude muziek wordt zo eigenlijk eindeloos herhaald. Dat vind ik zelf als artiest niet interessant. Het staat bovendien haaks op de manier waarop muziek door de eeuwen heen is ontwikkeld. Muziek is emotioneel. En emoties zijn niet in een midifile te vangen.’

Herndon had haar AI-kind ook kunnen trainen op basis van haar eigen oeuvre: net zoals menselijke baby’s leren van hun ouders zou Spawn dan leren van haar ‘moeder’. Herndon had destijds twee albums op haar naam staan en produceert al de nodige jaren muziek, er was dus voldoende materiaal waaruit ze kon putten. Herndon koos ook niet voor deze optie, ze zag dit als een cul-de-sac, een doodlopende weg. ’Een kunstmatig neuraal netwerk snapt alleen de wereld waarin je het traint,’ legt ze uit. ‘Wanneer je oud materiaal van jezelf in zo’n machine stopt, leert het op basis daarvan. Het kan zichzelf niet trainen en updaten aan de hand van de veranderende wereld om ons heen, met alles wat er nu gebeurt. Het heeft geen algemene intelligentie, zoals een mens. Een mens anticipeert op de maatschappelijke ontwikkelingen, zoals de coronapandemie waarmee we nu te maken hebben. Kunstenaars doen dit bij uitstek, die reageren op de tijdgeest. Een AI kan dat niet. Ik zie muziek als een levende kunstvorm. Daar komt ook bij dat ik zelf als componist door de jaren heen gegroeid ben. Ik wil mijn AI niet trainen op basis van een achterhaalde versie van mezelf.’

Spawn kreeg een andere training: op basis van Herndons in real time gezongen composities werd een compleet nieuwe dataset gemaakt. Dat wil zeggen: Herndon dook de studio in, zong door haar gecomponeerde partijen in en de AI leerde on the spot. Ook vrienden van Herdon werden uitgenodigd en zongen soms stukken in. De machine, Spawn dus, leerde, vond patronen en ging daaruit nieuw werk genereren. Was het resultaat meteen goud? Ook hier gaat de baby-analogie op: net zoals een baby in het begin onbegrijpelijk brabbelt, was ook de output van Spawn niet meteen een genot voor het oor.

‘De eerste zes maanden kregen we total crap terug van Spawn,’ lacht Herndon. ‘Met audio hoor je alle fouten en cracks, er komt zeker niet meteen een mooi gepolijst geluid uit. De research die we gebruikten om Spawn te trainen was vooral bedoeld voor afbeeldingen, niet voor audio. In de vertaling naar audio kregen we veel vervormingen. Hoewel dat misschien interessant was voor Spawn leverde dat voor ons niets bruikbaars op. Het duurde best een tijd, zo’n zes maanden, voordat we iets interessants hoorden, iets interessants voor onze menselijke oren.’ Dat geluid is terug te vinden op de eerste track van Proto, toepasselijk getiteld ‘Birth’. Het klinkt alsof een nieuwe soort tot leven wordt gewekt, en hortend en stotend de eerste woorden uit. Experimenteel, een soort Björk on acid.

Wat was het waarnaar Herndon op zoek was met AI? Een compleet nieuw geluid? ‘Het is moeilijk uit te leggen,’ geeft ze aan. ‘Ik denk dat een kunstenaar minder doelgericht te werk gaat dan een wetenschapper in een lab. Ik zoek als componist naar iets verrassends, iets wat de techniek voor mij kan ontsluiten. Het is de rol van de componist om dat te begeleiden.’ Spawn werd een aanvullend lid van Herndons ensemble. ‘Spawn doet dingen met mijn stem die ik in mijn eentje nooit voor elkaar zou krijgen. Ze is een hyperversie van mij, een waarin ik in eindeloos binnen een bepaald bereik kan zingen zonder tussendoor adem te hoeven halen. Dat is echt geweldig.’

Herndon was bij liveoptredens altijd al bezig met stemmanipulatie en het digitaliseren van haar stem. AI is voor haar een middel om dit naar een hoger niveau te brengen. Herndon: ‘Ik werkte tijdens optredens met real-time vocal processing [het ter plekke bewerken van de stem door een computer, red.] om het publiek te laten ervaren dat het geluid uit mijn laptop weliswaar niet menselijk klinkt, maar dat het in feite wel uit mijn lichaam afkomstig is. Techniek wordt vaak ervaren als mechanisch, kil en emotieloos, maar ondertussen delen we via techniek de persoonlijkste dingen. We huilen en lachen via Skype met onze geliefden. Computers zijn extensies van onszelf.’

Muziek is voor Herndon het perfecte middel om wetenschappelijk onderzoek naar kunstmatige intelligentie en machine learning op een praktische manier verder helpen. ‘Vooral om de nieuwe mogelijkheden zelf beter te begrijpen,’ licht ze toe, voordat ze een veelbetekenende stilte laat vallen. ‘Er wordt in de media namelijk veel onzin over AI geschreven.’ De grootste onzin, vindt ze, is de notie dat AI ons zal gaan vervangen. Wat nu als AI creatief kan zijn? Creativiteit geldt zo’n beetje als het laatste bastion van de mens, niets is menselijker dan kunst en de artistieke werken die we creëren – op dat terrein kan kunstmatige intelligentie ons echt niet voorbijstreven. ‘In alle voorbeelden van AI-kunst die ik ben tegengekomen, genereren computers nieuwe mogelijkheden en ideeën,’ zegt Herndon. ‘Maar de mens is degene die de beslissingen neemt. De computer is niet autonoom en AI is niet iets externs. Wat weet een AI nu eigenlijk? Alleen dat wat je erin stopt. AI is geaggregeerde menselijke arbeid. Wij zijn AI! Veel media doen alsof de techniek veel verder is, terwijl ik juist door mijn ervaring met Spawn ben gaan inzien hoe gelimiteerd AI eigenlijk nog is. De menselijke inspanning en interventie die AI vereist, worden echt onderschat. Bovendien: waarom zou ik Spawn in godsnaam autonoom willen laten componeren? Ik houd zelf veel te veel van componeren!’