Zorgenkindjes

‘Ik heb twee dochters, ben vier keer zwanger geweest, heb er diverse programma’s over gemaakt, dus ik dacht: over kinderen krijgen weet ik toch wel iets!’ vertelt VPRO-radiomaker en kersverse oma Michal Citroen (61). Maar tijdens de zwangerschap van dochter Sarah en de eerste maanden na de geboorte van kleinzoon Dilla valt haar op dat de wereld van de prille ouders zo anders, zo veel complexer lijkt te zijn geworden: minder vertrouwd en daardoor angstiger.

En ook dat haar (groot)moederlijke expertise bepaald niet onmiddellijk geaccepteerd wordt. Citroen: ‘Op veel van mijn adviezen of reacties kreeg ik te horen: nee, je weet er niets van. Of: dat begrijp jij niet, het is nu anders. Hoezeer mijn dochter haar zwangerschap ook met mij deelde en we het emotioneel echt samen meemaakten, daar lag het niet aan. Ik ben me er in gaan verdiepen en merkte dat het nu inderdaad echt anders is!’

Een voorbeeld. Als de zwangere dochter zich ongerust maakt omdat ze de baby op dat moment ‘niet meer voelt’, reageert Citroen op geruststellende toon: ‘Ga even liggen, dan voel je hem straks weer.’ Immers: ‘Zo deed je dat in mijn tijd, want het gebeurt hè: dat het kind gewoon slaapt, terwijl de moeder druk bezig is.’

Fout (‘nee, je weet er niets van’), want de tegenwoordige instructies verordonneren een spoedbezoek aan de verloskundige, waar het hartje wordt beluisterd. Dat klopte prima. Citroen: ‘Wat fijn, zei ik, dus je hoeft je geen zorgen te maken. Fout, dochter moet direct naar het ziekenhuis om een hartregistratiefilmpje te laten maken. Belt twee uur later: de hartregistratie is goed. Hè, gelukkig, alles oké dus. Nee, de ochtend daarop volgt nog een echo. En al die tijd switch je natuurlijk van paniek naar grote ongerustheid.

Het is tegenwoordig de standaardprocedure bij een verschijnsel dat in mijn tijd werd beschouwd als behorend bij de zwangerschap. Een uitgebreid en kostbaar protocol barst los, omdat daar ooit een kind mee is gered, neem ik aan. Zo wordt elk risico, ook statistisch gezien bijna onmogelijk, vermeden. En natuurlijk ben ik niet tegen risico’s vermijden en voortschrijdende inzichten, maar het slaat door: zwangerschap en geboorte zijn volledig gemedicaliseerd.’

Ook socioloog Rineke van Daalen ziet een verandering. In een open brief aan de Nederlandse verloskundigen breekt zij een lans voor de thuisbevalling. ‘Ik zie het als een waarde, dat ouders zonder medische ingrepen en in hun eigen huis een kind kunnen krijgen, wanneer dat uit gezondheidsoogpunt mogelijk is.’ Het Nederlandse geboortestelsel beschouwt zij als cultureel erfgoed, dat beschermd moet worden. ‘Dat stelsel staat model voor een combinatie van vertrouwen in de natuur voor zover dat kan, en medicalisering wanneer dat nodig is.’

Maar de socioloog ziet de beren op de weg. ‘Mensen zijn risicogevoeliger geworden, en dat besef dat er iets mis kan gaan, is een algemeen verschijnsel. Het is aanwezig bij gynaecologen, verloskundigen, bij zwangere vrouwen, hun echtgenoten en alle omstanders. Nieuwe prenatale diagnostische methoden en nieuwe medische interventiemogelijkheden werken medicalisering in de hand en ondergraven het vertrouwen in de natuur.’

Toch is een geboorte een natuurlijke gebeurtenis, geen ziekte, houdt de socioloog vol. Van Daalen roert nog een factor aan: internet. De zwangere vrouwen – ‘aan het wikken en wegen over de vraag wat de beste manier is om een kind te krijgen, welke tests daar wel of niet voor nodig zijn en hoeveel medische zorg een veilige bevalling vereist’ – gaan zoeken op het internet. Verwarrende zoektochten, want ‘er zijn verschillende en tegenstrijdige inzichten en opvattingen te vinden, debatten over medische aangelegenheden; een wirwar aan digitale informatie, die niet zelf te ontwarren is’.

Citroen: ‘Ja, het internet! Bron van paniek in de familie. Mijn beide dochters raakten zeer verontrust over het kraambezoek van een vriendin-met-koortslip die – wellicht, misschien, ze wisten het niet zeker – de baby had aangeraakt. Ze waren op internet gaan zoeken, waar ze een bombardement met kreten troffen als: dodelijke gevolgen door besmetting, kans op hersenvliesontsteking. Met dringende adviezen: laat bezoek van een afstand in de wieg kijken, niet aanraken, niet te dichtbij. Wat een enorm angst- en schuldgevoel veroorzaakte, waar je toch tijdelijk in meegezogen wordt. Natuurlijk wil je geen fouten maken die gevolgen hebben voor je kind, dat begrijp ik heel goed. Maar het neemt absurde vormen aan. Dat hele ouderschap is omgeven door ongerustheid en angst om het verkeerd te doen.’

In een tweedelige reportage voor OVT – Het spoor terug spreekt Citroen met ‘ervaringsdeskundigen’ en professionals. Naast eerdergenoemde Rineke van Daalen probeert pedagoog en schrijver Marga Schiet, auteur van onder meer Een boterham met tevredenheid – 100 jaar opvoeden, te achterhalen hoe in de geschiedenis al die veranderende inzichten en ontwikkelingen van generatie op generatie zijn verlopen. Ook komt de Belgische journaliste Kaat Schaubroeck aan het woord. In haar boek Een verpletterend gevoel van verantwoordelijkheid constateert ze dat de afgelopen eeuw, zeker in de laatste jaren, de schuldgevoelens van ouders stevig zijn aangewakkerd.

‘Doordat we zijn gebombardeerd met eisen, tips, waarschuwingen en regelrechte beschuldigingen. Die hebben ons gesterkt in het idee dat elk kind van nature perfect is en dat elke sukkel van een ouder het zomaar kan verknoeien.’ De gevaren waar ouders beducht voor moeten zijn, stapelen zich op. ‘Om de haverklap duiken nieuwe onderzoekjes op die ons op de risico’s wijzen van flesvoeding voor baby’s, schoenen op wieltjes, onzichtbare suikers, videogames, gsm-straling, salmonella, vitamine A-tekort, duimzuigen, poetsmiddelen, speelgoed met batterijtjes, vuile handen, hoogspanningsmasten, keizersnedes, internet, lightproducten, stress, teken, frisdrank, additieven en zout.’

Citroen: 'Mijn dochter had een fantastische, peperdure, aan alle Amerikaanse veiligheidswetten getoetste Sleepyhead aangeschaft. Een handig soort nestje om de baby in te leggen, het werkte perfect. Tot een medewerkster van het consultatiebureau het na een controlebezoek in een hoekje zag liggen. Dat kunnen wij niet goedkeuren, klonk het streng. Omdat er ooit eens, ergens op de wereld een keer een baby in heeft gelegen die overleed, moeten de bureaus het afkeuren. Dus ja, weg Sleepyhead, want je wilt je niet schuldig voelen.’

De suggestie dat je alle denkbare onheil kunt voorkomen als je maar alles in de gaten houdt, zadelt ouders met een enorme verantwoordelijkheid op. ‘Waardoor ze niet anders kunnen dan zo veel mogelijk risico’s uit de weg ruimen, nog minder aan het toeval overlaten,’ schrijft Kaat Schaubroeck, ‘en zo wordt hun bewakingssysteem eigenlijk voortdurend overprikkeld. Er is altijd wel een middel, een manier, een marketingideetje dat hun kinderen nog meer veiligheid en geborgenheid kan bieden.’

Het verlangen om alle denkbare risico’s uit de weg te ruimen schept de illusie van totale maakbaarheid en controle. Met als gevolg dat alles wat niet goed gaat de schuld van de ouders is. Dat begint al vroeg: de conceptie. ‘Een voortdurend opbod van studies en weetjes, die ook regelmatig herroepen worden,’ schrijft Schaubroeck in haar boek, ‘moet koppels met plannen waarschuwen om hun levensstijl liefst lang voor de bevruchting aan te passen.

Al met het tweede stipje op de zwangerschapstest komen dan ook vaak de eerste slapeloze nachten, waarin moeders zich afvragen of ze hun baby niet vanaf het prille begin in gevaar hebben gebracht. Waren ze niet in rokerige ruimtes? In pas geverfde lokalen? Kregen ze wel genoeg vitaminen binnen? Genoeg foliumzuur? […] Terwijl ze dat allemaal overpeinzen, worden ze alweer met nieuw advies overstelpt: dat ze zich helemaal moeten ontspannen (spanning zadelt het kindje op met emotionele problemen en ADHD), dat ze goed moeten eten, al mogen ze onder geen beding te dik worden – dat verhoogt de kans op spina bifida en op een kind dat levenslang naar de Weight Watchers moet.’