Systeemherstel

John heeft zijn beker kokosyoghurt leeg en gaat terug naar de keuken. Het weekend viel hem zwaar, slecht geslapen ook, dus hij heeft even geen zin meer in praten op deze maandagmiddag. Liever is hij bezig in de keuken. Onder zijn zwarte koksbuis is nog net de regel op zijn onderarm leesbaar: ‘L'amore mi darà forza.’ Liefde zal me kracht geven. ‘Ik heb alleen geen liefde.’ Hij lacht er een beetje triest bij.

Terwijl John in de keuken verdwijnt, schuift Chris aan. Zijn hond Nora bindt hij vast aan de tafelpoot. Hij komt hier maar af en toe, Chris is niet zo van de groepen. Zo nu en dan loopt hij even binnen voor een kop koffie en een praatje. Het uitlaatveldje is hiernaast, daar gaat hij zo heen met Nora. Kan ze even vrij rondrennen.

Chris gebruikte drugs van z’n twaalfde tot z’n drieëntwintigste. Toen schoot hij na een ripdeal een politieagent dood. Hij kreeg twee jaar en tbs en zat twintig jaar vast. ‘Ik kom uit een echte drugsfamilie. Mijn vader was een grote dealer hier in Utrecht, mijn moeder gebruikte.’ In zijn hals staat ‘oma’ getatoeëerd. ‘Mijn oma was mijn moeder.’

We zijn in een rustige woonwijk aan de rand van het Utrechtse centrum. Daar staat het Enik Recovery College. Of, mooier, de herstelacademie. Een instelling waar mensen die het, om welke reden dan ook, zwaar hebben in het leven terecht kunnen voor steun. Of je nou verslaafd bent of psychosegevoelig, een eetstoornis hebt of misbruikt bent, hier ben je niet je diagnose.

Het is een week na de actie van Charlotte Bouwman, die voor de deur van het ministerie voor Volksgezondheid ging zitten om aandacht te vragen voor de onacceptabele wachtlijsten in de GGZ. Charlotte dronk koffie met Rutte, werd voor elke talkshow uitgenodigd en kreeg toezeggingen van staatssecretaris Blokhuis. Ook hij erkent dat er echt iets moet veranderen in de GGZ. Dat het systeem piept en kraakt, daarover is iedereen het wel eens.

Vier miljoen mensen raken jaarlijks psychisch zo in de knoei dat ze hulp nodig hebben, maar de GGZ heeft maar plek voor een miljoen van die mensen. Geen wonder dus dat het spaak loopt. Tijd voor een nieuw model. Daarover gaat de aflevering van VPRO Tegenlicht die Soraya Pol maakte. Zij praat in ‘Gewoon gek’ met mensen over hoe het anders kan en filmde onder meer hier, bij de herstelacademie.

Laat één ding duidelijk zijn: dit is geen behandelcentrum. Geen wachtlijst, geen intakegesprek, geen trajecten en behandelplannen, geen diagnoses. Je kunt hier binnenlopen en zeggen: ‘Ik ben suïcidaal.’ Of: ‘Ik hoor stemmen.’ Maar ook: ‘Ik voel me eenzaam.’ Er is altijd iemand die de tijd neemt om naar jouw verhaal te luisteren, die niet oordeelt, diagnosticeert of categoriseert. Iedereen die hier rondloopt heeft een tijdje in een of ander wankel schuitje rondgedobberd. En iedereen gelooft onvoorwaardelijk in het systeem van ervaringsdeskundigen waarop Enik drijft.

Martijn Kole en Ton Verspoor stonden aan de wieg van de herstelacademie. Ze kregen beide al jong te maken met een ‘stevige ontwrichting’, zoals ze het zelf noemen. Inmiddels werken ze alweer jaren in de ‘herstelondersteunende’ zorg, waarin het draait om ‘peer-waardes’ als ‘gelijkwaardigheid’ en ‘wederkerigheid’. Maar prik je door dat onvermijdelijke welzijnsjargon, dan zie je een plek waar kwetsbare mensen zich veilig en welkom voelen, en waar ze leren hoe ze zich staande moeten houden in een wereld die hen niet altijd gunstig gezind is.

‘Uitsluiting, gemarginaliseerd worden, zelfstigmatisering, het gevoel niet mee te tellen, eenzaamheid, mag ik wel zijn zoals ik ben?’ Verspoor somt op wat de gevoelens zijn van de mensen die de moed vinden hier binnen te stappen. ‘Iedereen is welkom. Als je hier binnenkomt, spreekt iemand je aan, stelt je op je gemak, merkt je op, luistert.’

Dat een plek als deze in een behoefte voorziet, blijkt wel uit de bezoekersaantallen. Jaarlijks komen er 1600 mensen binnen. Sommigen af en toe, anderen elke dag. De een werkt in de tuin, de ander doet iets administratiefs of smeert broodjes.

Kole: ‘Bij Enik zijn we er niet om jou iets te leren. Dat doe je zelf en met elkaar. Samen houden we deze toko van tweeduizend vierkante meter draaiende. Het kost veel moed om grip te krijgen op je eigen kwetsbaarheden. Mensen zijn geneigd te denken dat het je overkomt, waarna hulpverleners zeggen wat je wel en niet moet doen. Hier leer je zelf nadenken over wat het beste is in jouw situatie. Dat pakt vaak veel beter uit.’

Verspoor vult aan: ‘Als je heel veel hulp ontvangt, durf je niet meer op je eigen kompas en vaardigheden te vertrouwen. Hier bedenken mensen hun eigen oplossingen en vinden ze steun bij elkaar.’

Er wordt van alles georganiseerd: discussieavonden, wandelgroepjes, bokslessen en werkgroepen met titels als ‘de kracht van hoop’, ‘de moed om te zijn’ of ‘lessen in geluk’. Iedereen mag meedoen. Maar je kunt ook gewoon een boek lezen in de bibliotheek, of een stuk chocoladetaart eten in het café.

De gemeente Utrecht financiert de herstelacademie. Er zijn vijftien mensen in dienst, de rest werkt op vrijwillige basis.

Dat taart en broodjes in café Het Trefpunt er goed in gaan, is te zien. Rond lunchtijd zijn alle tafeltjes bezet. Op de banken in de hoek zit een groep die bij elkaar lijkt te horen. Het zijn studenten die een mbo-opleiding volgen voor maatschappelijke zorg voor ervaringsdeskundigen. Ooit waren ze zelf cliënt bij de geestelijke gezondheidszorg, nu helpen ze anderen weer op de been.

Abdi richtte een bedrijfje op waar geometrische wandmeubels van hout en metaal worden gemaakt. Als elfjarig jongetje kwam hij in z’n eentje vanuit Somalië naar Nederland. ‘Ik raakte in de problemen: detentie, een psychose. Nu zet ik me in voor andere jongeren. Ik doe wat ik leuk vind: mooie meubels maken. In mijn werkplaats werken jongeren die ook in de problemen zitten. Ik leer ze dat je door creatief en positief te zijn iets kunt bereiken.’

Sheyenna werkt als begeleider bij De Tussenvoorziening, een stichting voor opvang, schuldhulpverlening en dagbesteding. ‘Je kunt zeggen dat wij een zwaar leven hebben gehad, maar ik zeg liever dat ons dingen zijn overkomen. Dat vind ik mooier.

Ik ga uit van wat mensen wel kunnen. Iemand die in mijn portiek ligt te slapen, kan misschien heel goed tekenen. Je kunt verslaafd zijn, maar ook heel mooi gitaar kunnen spelen. De waarde van onze opleiding is dat onze docenten ook allemaal ervaringsdeskundigen zijn. Ik heb een detentie- en tbs-verleden en mijn docent ook. Hij heeft aan een half woord genoeg.’

Eén dag per week krijgen ze hier les, de rest van de week werken ze als ervaringsdeskundige hulpverleners bij diverse instellingen. Patricia helpt jonge daklozen met psychische klachten. Zelf is ze ook een tijdje dakloos geweest. Ze had geen stabiele jeugd, zat in instellingen en bleek bipolair.

Op haar veertigste kwam het omslagpunt. Nu slikt ze medicijnen en voedt haar dochter ‘duizend procent’ anders op dan zij zelf is opgevoed. ‘Mijn moeder omhelsde me nooit en zei nooit dat ze trots op me was. Ik ben heel knuffelig met mijn dochter. Dat heb ik moeten leren. Ik heb de traditie doorbroken.’

Nicky werkt bij het Leger des Heils. Met haar oudste kind woonde ze in een moeder-en-kindhuis, maar sinds een jaar heeft ze haar eigen huis, en een tweede kind. Ze is jarenlang misbruikt. ‘Je hoort vaak dat iemand die misbruikt is zelf ook gaat misbruiken. Dat is zo’n stigma. Ik weet van mezelf wel dat ik dat nooit zal doen, maar je bent toch bang dat andere mensen dat gaan denken. Ik ben nog aan het onderzoeken of ik zelf wil werken met mensen die ook misbruikt zijn.’

Iedereen die hier vandaag rondloopt, of het nu een toevallige bezoeker als Chris is, studenten als Abdi en Sheyenna, of oprichters Ton en Martijn, allemaal beklagen ze zich over de GGZ. Psychiaters die zeggen dat je levenslang medicatie moet slikken, hulpverleners van amper twintig die jou gaan vertellen dat je beter geen kinderen kunt krijgen.

Misschien hebben ze wel gelijk, zegt Martijn Kole, maar het gaat om de manier waarop. Mensen moeten ook de ruimte krijgen om te rouwen om de dingen die niet mogelijk zijn, die ze verloren zijn. Daarom komen ze hier graag. Hier maken ze weer deel uit van een gemeenschap, zien ze dat het anderen met vergelijkbare problemen toch is gelukt om op te krabbelen. Dan ben je sneller bereid om aan jezelf te werken.

‘Als het mij is gelukt, kun jij het ook, dat is de boodschap,’ zegt Patricia. Wat niet betekent dat iedere ervaringsdeskundige z’n zaakjes volledig op orde heeft. ‘We moeten er veel voor doen om op de rit te blijven,’ benadrukt Ton Verspoor. Maar, zegt Sheyenna: ‘Je hoeft niet perfect te zijn om een voorbeeld te zijn.’

Terug naar Chris, die voor de zoveelste keer een ruk geeft aan de lijn van de ongedurige Nora. Zo meteen gaat hij met haar naar het uitlaatveldje, hij komt alleen even een boek voor Ton brengen: Het Tibetaanse boek van leven en dood.

In de tbs-kliniek las Chris een boek van de dalai lama. ‘Ik dacht: als die man het kan, waarom ik dan niet?’ Het bleef niet bij dat ene boek. Hij raakte geïnteresseerd in het boeddhisme en vroeg om een boeddhistische geestelijk verzorger. Die kreeg hij. Een Tibetaanse monnik bezocht hem vijf jaar lang en leerde hem mediteren. ‘Die man heeft mijn leven veranderd.’

Vandaar dat hij dat boek even komt brengen. Misschien dat een ander er ook wat aan heeft. En weg is hij.