Fluitjes van een cent

De fluitkunsten van de scheidsrechter liggen meer dan ooit onder het vergrootglas. Met de komst van de var en het toenemende haantjesgedrag onder voetballers wordt het karwei er niet lichter op. Ferm spel op de scheidsrechtersfluit kan het verschil maken en de ware maestro snoert iedereen de mond met een kunstgras verschroeiende decibellenserenade op de fluit.

Charmant scheidsrechterlijk gestuntel is ondertussen koren op de molen van satirici. Subiet schiet een gedenkwaardige aflevering van het tv-programma Veronica Inside in gedachten. Ditmaal is timide scheidsrechter Siemen Mulder de nationale kop van Jut. Copresentator en beroepsmopperaar Johan Derksen heeft geen goed woord over voor het fluitspel van de schutterende arbiter. ‘Hij moet meteen afgevoerd worden,’ luidt zijn harde oordeel. Proestend van het lachen oppert collega René van der Gijp gevat: ‘Gewoon het balletje uit zijn fluitje halen.’ Derksen ziet het meteen voor zich: ‘Misschien kunnen we hem als therapie een blokfluit geven.’

Muzikaal of niet, als scheidsrechter is het in elk geval zaak goed hoorbaar te zijn. Ook straks op het EK. Tienduizenden brullende voetbalfans en tegensputterende spelers kunnen het de fluitende leidsman flink lastig maken. Van der Gijp zat er niet helemaal naast. Dat balletje of erwtje in de fluit zorgde inderdaad decennialang voor de snerpende salvo’s van het bescheiden instrument. Tegenwoordig blazen scheidsrechters steeds vaker op een erwtloos fluitje dat een betrouwbaardere klankenkanonnade kan afvuren.

De ontstaansgeschiedenis van het scheidsrechtersfluitje voert terug naar de bakermat van het voetbal: Groot-Brittannië, eind negentiende eeuw. Het is bijna niet meer voor stellen, maar scheidsrechters riepen destijds de spelers tot de orde door met zakdoekjes, stokken of met hun handen te zwaaien. Om boven het alsmaar toenemende stadiontumult uit te komen, opperde de uit Birmingham afkomstige instrumentenmaker Joseph Hudson het idee van een handzaam fluitje. In de jaren zeventig experimenteerde hij met de eerste versies. Zo knutselde hij een nieuw fluitje voor de Londense politie in elkaar. Hoog tijd, want daarvoor kondigden de agenten hun komst aan met knullige ratels. Hudson ontdekte het perfecte fluitgeluidje nadat hij zijn viool in stukken had laten vallen. De onheilspellende klap bleek het gedroomde helse signaal. Door een kurken erwtje in het fluitje te plaatsen zorgde Hudson voor een vibrerend en kwinkelerend geluid.

In 1884 creëerde Hudson zijn pièce de résistance, de Acme Thunderer. Dit scheidsrechtersfluitje zette de toon. In de decennia daarna zou de Acme-fabriek het instrumentje alsmaar verfijnen met behulp van steeds schrillere toonhoogtes. Probleem was wel dat dit oerfluitje niet altijd even betrouwbaar was. Het balletje werd te nat, te smerig of bevroor, waardoor het fluitgeluid in volume afnam of zelfs stokte. Veertig jaar geleden ergerde de Canadese basketbalscheidsrechter Ron Foxcroft zich zo aan deze gebreken dat hij zelf een eerste kunststoffen scheidsrechtersfluit zonder erwtje ontwierp. Een eclatant succes, waarna Foxcroft een heel fluitjesimperium kon optuigen. Zijn bedrijf Fox 40 International is inmiddels een van de belangrijkste leveranciers van scheidsrechtersfluiten. Keuze is er ondertussen genoeg. Arbiters zijn overigens vrij om hun eigen favoriete instrument te kiezen.

Desgevraagd laat de KNVB ook weten dat er geen protocollen of handleidingen zijn voor correct gebruik van de scheidsrechtersfluit. Populair is de Molten Valkeen, die met zijn 127,6 decibellen tot de luidste scheidsrechtersfluit is uitgeroepen. De Nederlandse topscheids Björn Kuipers zweert ook bij de Valkeen. Andere notoire herriemakers zijn de Fox 40 Sonik Blast en de Acme Tornado t2000. Luid fluiten heeft overigens niet altijd de voorkeur. Goed getimede trillers of korte, kernachtige signalen doen eveneens hun werk. Fijnbesnaarde scherprichters herken je aan hun sierlijke timbre. Volgens de Belgische ex-toparbiter Frank De Bleeckere moet je zelfs met de ogen dicht aan het scheidsrechterssignaal kunnen horen welke overtreding er is gemaakt. Een mooie tip om de saaiere ek-wedstrijden door te komen.

Is er ook een muzikaal leven buiten de sportvelden voor het fluitje? Jazeker. Bekendst is wellicht is het verkwikkende fluitriedeltje in hit ‘Upgrade U’ van de sportieve popdiva Beyoncé. Dankzij het doordringende timbre duikt het scheidsrechtersfluitje vooral op in het arsenaal van de slagwerker. Met een paar venijnige fluitjes weet de componist ieders oren te spitsen. Voetbalfanaat Dmitri Sjostakovitsj bracht een ode aan het Russische voetbal in zijn satirische ballet De gouden eeuw (1930). Met het prominente scheidsrechtersfluitje ontketent hij halverwege een muzikale storm tussen Oost en West. Ook Charles Ives liet de fluit een partijtje meespelen in zijn kolderieke tussendoortje ‘Yale-Princeton Football Game’ (1898).

In hun zoektocht naar buitensporige timbres en dramatische effecten gaan eigentijdse componisten het scheidsrechtersfluitje niet uit de weg. Dat geldt ook zeker voor operaland, waar elk onsje drama welkom is. Unsuk Chin en Peter Maxwell Davies grijpen naar de fluitjes in respectievelijk Alice in Wonderland en The Lighthouse. Maar ook in de concertmuziek van hedendaagse componisten als Thomas Adès, Julian Anderson, Michael Daugherty en Nederlander Sander Germanus krijgt de scheidsrechtersfluit een rolletje toebedeeld. Een andere Nederlander die de fluit met zwier hanteert is de legendarische jazzslagwerker Han Bennink: klaterende bekkens, driftig tromgeroffel en lekker irritante fluitsignalen, en dan liefst allemaal tegelijkertijd.

Ongekroonde keizer van de fluitjesterreur is de Oostenrijkse kunstenaar en componist Hermann Nitsch. Tijdens zijn notoire, bloederige performances en monumentale symfonieën krijgt de toehoorder zonder mededogen de volle laag. Een bataljon van ratels en scheidsrechters- en politiefluitjes zorgt voor een aanhoudend heidens kabaal dat de luisteraar verbouwereerd achterlaat in een dionysische roes. Dan is zo’n voetbalwedstrijd maar een fluitje van een cent.