Paradijzen op aarde

‘Ieder mens is een hovenier, ieder mens is een graver,’ dichtte Nijhoff. Was dat maar waar Martinus, zucht de tuinman (m/v/x), want het is natuurlijk aperte onzin. Kijk naar al die fantasieloze voortuinen, waar hooguit een suffe hortensia of sneue lavendel tussen het grind staat te zieltogen, en je ziet dat de mensen wel wat beters te doen hebben dan graven.

Maar toen kwam er een lockdown. En daarna nog één. Ineens draaiden tuincentra hun beste omzet in jaren, hoveniers en tuinarchitecten konden het werk niet meer aan en naïevelingen die zich aanmeldden voor een volkstuin werden smakelijk uitgelachen. Intussen noteerde de BBC torenhoge kijkcijfers voor het 53ste seizoen van Gardeners’ World, waarin presentator Monty Don geen woord vuilmaakte aan het virus, maar onverstoorbaar doorging met zaaien, snoeien, wieden en oogsten. Omdat de gebruikelijke bezoekjes aan andere tuinen niet door konden gaan, riep Monty kijkers op filmpjes in te sturen van hun eigen tuin. Uit de overweldigende respons bleek dat niet alleen 2,8 miljoen Britse kijkers op vrijdagavond inschakelden, maar ook vele tuinbezitters uit de rest van de wereld. Tuinieren was niet langer iets voor saaie, oude mensen, maar hip and happening.

Hip is tuinieren nog niet zo lang, maar happening is het al sinds de Bijbel ons het paradijs voorschotelde als de ultieme place to be. ‘Ik maakte mij hoven en lusthoven, en ik plantte bomen in dezelve, van allerlei vrucht,’ lezen we in Prediker. Om ons aan die taak te herinneren, wordt ieder jaar op de dinsdag na Pinksteren in de kerk van St. Giles in Londen een speciale dienst verzorgd door de Worshipful Company of Gardeners. Dit tuingilde, dat al in de annalen voorkomt sinds 1345, moet haast wel de oudste tuinclub ter wereld zijn. De dienst wordt The Vegetable Sermon genoemd en is een traditie die door Thomas Fairchild is ingezet. Deze tuinier, die in 1716 als eerste een hybride plant wist te kweken, liet in zijn testament 25 pond na aan St. Giles, waarmee een jaarlijkse horticulturele dienst bekostigd kon worden.

Het tekent de tuingekte van de Britten dat de groentepreek 300 jaar later nog altijd in ere wordt gehouden. De dinsdag na Pinksteren moet dus wel een gezegende dag zijn om aan een tuinreisje naar Engeland te beginnen. Reisbestemming is Sussex, het graafschap van Harry en Meghan, die het dorre Californië verkiezen boven deze sappige, groene heuvels, waar schilderachtige koeien liggen te herkauwen onder majestueuze eiken alsof het 1750 is. De tuindichtheid van deze adembenemend mooie streek is dermate hoog dat je er om de anderhalve mijl een tuincentrum, kweker of publieke tuin passeert. Het is de regio waar zowel Sissinghurst als Great Dixter te vinden zijn – twee klassieke tuinen die al decennialang bezoekers in vervoering brengen.

Om in korte tijd zo veel mogelijk te zien, is een georganiseerde tuinreis buitengewoon praktisch. In vier dagen zal onze bus langs smalle, dichtbegroeide landweggetjes jakkeren om ons naar zeven hoven en lusthoven te vervoeren – een schoolreisje voor vijftigplussers. De eerste in de reeks is King John’s Garden, waar ons gezelschap, dat opgeteld 200 groene vingers telt, ’s ochtends vroeg voor het hek staat te trappelen. De tuin dankt zijn naam aan de Franse koning Jean, die hier na de Slag bij Poitiers in 1356 gevangen zat. Hoofdtuinman Harry Cunningham vertelt dat zijn ouders het landgoed in 1987 kochten. Een week nadat de handtekeningen waren gezet veranderde een orkaan het terrein in een ravage. Meer dan honderd oude appelbomen gingen om als dominostenen, evenals zestig gezichtsbepalende eiken. De Cunninghams lieten zich echter niet uit het toegetakelde veld slaan en legden de hele tuin opnieuw aan, waarna hun oudste zoon in twee bouwvallige kippenschuren een kwekerij begon. Hoewel Harry en zijn vrouw, die eveneens Harry heet, inmiddels de dagelijkse leiding hebben, woont moeder Jill nog altijd in het kapitale huis. Volgens haar zoon hoeven we echter niet bang te zijn haar te storen als we straks over haar gazon lopen, want ‘she doesn’t do mornings’.

Desondanks voelt het een beetje ongemakkelijk om pal langs het terras te struinen en foto’s te maken van de stramme familiehond die zich koestert in de zon. De bewoners zouden op zo’n juniochtend vermoedelijk graag met een cuppa en The Guardian op het terras zitten, maar tuinen als deze kunnen alleen onderhouden worden door bezoekers toe te laten. Ook een aanzienlijk familiekapitaal is kennelijk niet toereikend om het benodigde leger aan tuinlieden te bekostigen, getuige het feit dat zelfs prins Charles zijn landgoed Highgrove openstelt voor publiek. Bezoekers van de kroonprinselijke lusthof zullen de eigenaar niet te zien krijgen, maar hier bij King John’s moet Harry alle voorkomende werkzaamheden verrichten om het landgoed overeind te houden. Dus sjouwt hij niet alleen rond met kruiwagens stalmest voor de dahlia’s, maar kun je bij hem ook voor acht pond een akelei afrekenen of voor vijftien pond een zakje houtskool aanschaffen. En als het gezelschap neerstrijkt op het terras voor thee en taart is het Harry die een schort voorbindt en rondrent met potten Earl Grey en schoteltjes carrot cake.

Waar Jan zeven hectare in de Achterhoek heeft, woont Willy op tweehoog in Amsterdam. Zonder balkon. Maar ze heeft wel een volkstuin. Anja had jarenlang zes katten die haar kleine stadstuintje in Gouda als hun domein beschouwden. Nu ze nog maar één kat heeft, die bovendien uitsluitend op de bak gaat, wil ze van haar tuin een bijenparadijs maken. ‘Zelfs de kleinste tuin kan overvloed hebben binnen zijn eigen beperkingen,’ schreef Vita Sackville-West, die natuurlijk makkelijk praten had met haar kasteeltuin. Samen met echtgenoot Harold Nicolson maakte ze van Sissinghurst de beroemdste tuin ter wereld, met onder meer een rozentuin, een witte tuin, een paarse tuin, een kruidentuin, een mediterrane tuin en een boomgaard. Als Vita niet in de tuin werkte, zat ze in haar beroemde werkkamer in de kasteeltoren romans, brieven, tuinartikelen of poëzie te schrijven. De knalgele azalea’s langs een van de kasteelmuren werden in 1946 aangeschaft nadat ze honderd pond won met haar gedicht ‘The Garden’.

Het bezoek aan Sissinghurst geldt voor zowel postzegeltuiniers als grootgrondbezitters als een hoogtepunt. Zodra de torens van het kasteel in zicht komen, is de opwinding tastbaar. Eenmaal binnen de poorten banen bezoekers zich een weg langs de smalle paadjes, waarbij de doorgang nogal eens belemmerd wordt door een overenthousiaste geranium of opdringerige nepeta. Want al werkt hier een bataljon aan tuinlieden, dan nog is het in bedwang houden van een bloementuin in juni bijna onbegonnen werk. Dus zie je op Sissinghurst gewoon rozen vol luis, zoals we een dag later ook kleefkruid zien slingeren tussen de thalictrums bij Pashley Manor Gardens en slakkenvraat aantreffen bij de dahlia’s in Nyman’s Garden.

Het is zowel geruststellend als ontnuchterend om te constateren dat perfectie in een tuin niet bestaat. Zelfs niet op Great Dixter, de uitsmijter van het programma. Dit is de tuin waaraan Christopher Lloyd vijftig jaar van zijn leven wijdde en eigenlijk is hij nog mooier dan Sissinghurst. De legendarische Lloyd schreef tussen het stekken en scheuren door twintig boeken die nog altijd gelden als de ultieme tuinliteratuur. Wie langs de beroemde long border loopt, met aan de andere kant van het pad een bloeiende weide vol orchideeën en ratelaar, waant zich werkelijk in de Hof van Eden. Merels fluiten, bomen ruisen en rozengeur is nu eens geen poëtisch cliché, maar een realiteit. Althans in juni. Daarna zit je met uitgebloeide bloemen die je allemaal moet afknippen om een doorstart te bevorderen. Zoals ook de stokrozen gestut moeten worden, de lathyrus opgebonden en het onkruid gewied. Zo ziet de amateur zelfs in deze professioneel onderhouden tuinen overal werk. Maar zoals Christopher Lloyd schreef in zijn kostelijke klassieker The Well-Tempered Garden: ‘Veel tuiniers zullen het met me eens zijn dat onkruid wieden niet zo’n vreselijke, geestdodende klus is als vaak beweerd wordt. Sommige mensen vinden het een soort rustgevende eentonigheid hebben. Hun geest blijft vrij om de plot van hun volgende roman verder uit te denken, of om te schaven aan die briljante gevatte repliek op het meest recente voorbeeld van de onredelijkheid van een familielid.’

Daarmee vat hij uitstekend samen wat tuinieren tot zo’n bevredigende bezigheid maakt, en zo keert de tuinreiziger vol goede moed terug naar zijn eigen lusthof vol naaktslakken, zevenblad en onwillige dahlia’s. Het is juni. Aan het werk.

Alexander Armstrong en Arit Anderson bezoeken zes tuinen in Groot-Brittannië, waaronder het bisschoppelijk paleis in Somerset en de abdij van Pluscarden in de Schotse Hooglanden.