Sébastien Lifshitz over Petite fille: 'Ik wil gewone mensen zichtbaar maken'

Het kleine meisje uit de titel heet Sasha en is zeven jaar wanneer ze de Franse documentairemaker Sébastien Lifshitz (1968) voor het eerst ontmoet. Lifshitz zal Sasha een jaar lang met de camera volgen, omdat hij benieuwd is hoe het leven eruitziet van een klein meisje dat geboren is in het lichaam van een jongen.

Petite fille is een prachtig, intiem portret geworden van de kleine Sasha en haar gezin, dat verder bestaat uit haar vader, twee broers (van wie er eentje ouder is), een oudere zus, en moeder Karine, die vecht als een leeuwin voor haar kleine meid. Met de balletschool, waar Sasha wel mag meedansen met de andere meisjes, maar alleen in jongenskleren en met een juf die haar steeds aanspreekt als ‘petit bonhomme’. En vooral met Sasha’s school, waar ze haar absoluut niet willen erkennen als meisje.

Aan het slot van de documentaire zegt Karine dat iedereen een missie heeft op deze wereld. Sasha om de mentaliteit van mensen te veranderen, Karine om Sasha daarbij te helpen. Waarom wilde u daar mee eindigen?
Lifshitz: ‘Omdat ik snap waarom ze dat zegt. Ze heeft altijd in een situatie gezeten waarin ze moet vechten voor Sasha en verwacht dat dit ook in de toekomst nog nodig zal zijn. Aan de ene kant is er die vastberadenheid, maar tegelijkertijd horen we ook haar angst, omdat ze niet weet wat de toekomst Sasha brengen zal. Daarom gaat ze maar uit van het ergste.

Heeft u als filmmaker ook een missie?
‘Ik weet het niet. Ik zie mezelf niet als missionaris. Ik wil vooral nederig zijn. Wanneer ik documentaires over mensen maak, is dat omdat ik me diep met hen verbonden voel. En mijn verhalen gaan over gewone mensen, want in de media hoor je al genoeg over beroemdheden en machthebbers. Maar zij zijn de uitzondering, niet de regel. Ik denk dat gewone mensen een veel betere afspiegeling zijn van de wereld waarin we leven.’

Hoe won u het vertrouwen van Sasha en haar gezin?
‘Soms voel je je al in de eerste minuut met iemand verbonden. De eerste keer dat ik Karine ontmoette was ook zo. Ze was precies zoals in de film. Serieus, direct, maar ook moe en een beetje verloren. Want in Frankrijk heb je vrijwel geen officiële plekken waar je met die problematiek terecht kan. Hooguit een paar in Parijs. Maar als je in de provincie leeft, zoals Karine, dan sta je er alleen voor. Tijdens mijn voorbereiding op de documentaire had ik kennisgemaakt met een psycholoog in Parijs die gespecialiseerd is in genderdysforie. Ik speelde haar naam door aan Karine en weet nog hoe blij zij was dat ze er eindelijk over konden praten. Dat er eindelijk iemand was die haar begreep en aan wie ze vragen kon stellen. Want ze wist nooit of ze er wel goed aan had gedaan om Sasha thuis als meisje te behandelen.’

Wat vond Sasha er zelf van dat er een film over haar gemaakt zou worden?
‘Ik heb het niet tegen Sasha verteld, dat deed Karine. En Sasha zei meteen ja. Wellicht omdat het voor haar een kans was om hardop te zeggen wie ze is, maar wel in een veilige omgeving. Want ze had het helemaal gehad op school, waar ze gedwongen werd om jongenskleren te dragen en geen meisjesspullen mee mocht nemen. Toen wij kwamen had ze ook nog nooit een vriendje of vriendinnetje meegenomen naar huis, omdat haar kamer was ingericht als een meisjeskamer. Stukje bij beetje ontdekte ik dat de film haar kracht gaf. Ze voelde zich meer beschermd. Wij waren een soort tweede schild geworden.’

Dat eerste schild was de rest van het gezin...
‘Er is zo veel liefde en solidariteit in dat gezin! In de meeste grote gezinnen zijn er wel eens ruzies, is er geschreeuw over en weer, maar bij hen totaal niet. Waarschijnlijk omdat ze allemaal vinden dat ze Sasha moeten beschermen.’

Hoe werd u onderdeel van die eenheid?
‘We waren met zijn vieren: camera, geluid, mijn assistent en ikzelf. En ik vroeg ze om allemaal hun eigen band met het gezin op te bouwen, want ik kon niet de enige zijn die ze vertrouwden. We moesten allemaal onderdeel van het gezin worden. En dat is ook gebeurd.’

Sasha’s school lag enorm dwars. U mocht daar niet filmen. Wat vond u daarvan?
‘Karine had ons wel verteld dat ze ruzie had met de school, maar ik weet nog goed dat ik zei: maak je geen zorgen, ik bel wel met ze. Ik vraag wel of we een paar dagen kunnen komen filmen, zodat ik kan laten zien hoe ze omgaat met de andere kinderen en met de leraren. En Karine zei alleen maar: succes. Ik kreeg de directeur inderdaad te spreken en dat was een heel goed, open gesprek. Maar hij bleek enorm hypocriet, want hij moet toen al geweten hebben dat hij mij nooit zou toestaan om op zijn school te komen filmen. En dat hij Sasha ook nooit zou accepteren of kunnen begrijpen als mens.’

Enig idee waarom, want school zou toch een veilige omgeving voor een kind moeten zijn?
‘Volgens mij omdat er op Franse scholen nauwelijks gesproken wordt over kinderen die transgender of gay zijn. Er is geen discussie, er zijn geen trainingen. Leraren hebben dan ook geen idee hoe ze daarmee om moeten gaan. En dan gaat een schoolleiding zelf maar bepalen wat het beleid is. De advocaat van deze school stuurde me een brief waarin stond dat ze me zouden vervolgen wanneer ik toch beelden van de school zou laten zien, of de naam zou noemen.’

Konden ze dat, of was het bluf?
‘Dat konden ze zeker, want zonder hun toestemming was ik machteloos. Toch bood me dat als filmmaker ook weer kansen. Ik kon de school niet laten zien, maar omdat zij wel steeds opkwam in de gesprekken van Sasha en Karine werd ze alleen maar groter en dreigender.’

Een beetje als de haai in Jaws...
‘Precies. Die dreiging maakte de school alleen maar enger.’

Heeft Petite fille het leven van Sasha veranderd?
‘De documentaire was voor Sasha vooral een bevestiging, maar ik denk wel dat ie haar kracht heeft gegeven. Ze is inmiddels tien en zit op een andere school, dicht bij de eerste, en daar heeft ze geen enkel probleem. Ze wordt volledig geaccepteerd als meisje en haalt goede cijfers.’

En heeft de film u veranderd?
‘Mij? Ik denk dat ik nu meer weet. Als gay man weet ik dat gay zijn iets heel anders is dan trans, maar een deel van de reis is toch hetzelfde. Ook ik wist al heel jong dat ik gay was, dat ik anders was. En ik wist dat ik dat niet hardop moest zeggen. Dus ik heb heel lang geleefd met een leugen. Zo is een deel van mijn jeugd van me gestolen. Ik begreep dus wat Sasha doormaakte, daarom vond ik het zo dapper en mooi van haar dat ze niet met die leugen wilde leven. Dat ze gewoon zichzelf wilde zijn. Zonder schaamte en zonder beperkingen.’

Uw film werd goed ontvangen, maar uit de transwereld kwamen ook geluiden dat Petite fille traumaporno is en neerbuigend, omdat hij niet gemaakt is door iemand die zelf trans is. Wat vindt u daarvan?
(Lifshitz zucht) ‘Ik snap het wel. In de transwereld heb je heel veel verschillende stemmen. Er zal dus altijd wel iemand zijn die het niet eens is met de documentaire. Die vindt dat we zo’n jong meisje niet op camera hadden moeten volgen. Maar verreweg de meeste reacties waren positief. Ook uit de transwereld, waarin ze het juist goed vonden dat we de wereld van Sasha zichtbaar hebben gemaakt. Want zichtbaarheid is belangrijk, pas dan kunnen mensen het begrijpen. En dat is volgens mij ook wat een documentaire zou moeten doen: debat oproepen en gewone mensen zichtbaar maken.’

Dat klinkt toch bijna als een missie...
‘Haha. Misschien wel.’