Mohammad Rasoulof ontvluchtte Iran na het voltooien van The Seed of the Sacred Fig

Acht jaar gevangenisstraf, zweepslagen, een boete en inbeslagname van bezittingen. Daartoe werd de Iraanse filmmaker Mohammad Rasoulof (Manuscripts Don’t Burn, There is No Evil) in mei 2024 veroordeeld in Iran. Zijn zoveelste clandestiene speelfilm, The Seed of the Sacred Fig, was toen net af. Drie weken later was Rasoulof zijn land ontvlucht en ontving hij in Cannes de Speciale Juryprijs. Na een turbulent jaar treffen we de filmmaker in ballingschap begin februari bijzonder goedgemutst op het IFFR, twee weken nadat zijn film voor een Oscar is genomineerd.

In The Seed of the Sacred Fig raakt een Iraanse onderzoeksrechter verstrikt tussen loyaliteit aan zijn werk en loyaliteit aan zijn gezin. Dit gebeurt ten tijde van de massale protesten van 2022 die volgen op de dood van Mahsa Amini: de student die door politiemensen wordt doodgeslagen omdat ze haar hoofddoekje niet naar behoren draagt. Als de rechter thuis zijn dienstpistool thuis kwijtraakt, verdenkt hij zijn tienerdochters ervan daar iets mee te maken te hebben. De metafoor die Rasoulof in zijn filmvertelling gebruikt, is die van de Ficus religiosa, een vijgenboom met zaden die door vogels op de takken van andere bomen worden gedropt. Daar ontkiemen ze en vervolgens laten ze hun wortels naar de grond zakken om zo de gastheer langzaam te wurgen en zich te voeden met zijn resten.

The Seed of the Sacred Fig laat zien hoe iemands persoonlijke integriteit in het geding raakt als overheidsbeleid in de privéruimte doorsijpelt. Waarom is dat zo’n essentieel thema in al uw films?
Mohammad Rasoulof: ‘Het verhaal van de film kwam voort uit mijn persoonlijke ervaringen, omdat ik de afgelopen vijftien jaar voortdurend in aanraking kwam met machthebbers in een onderdrukkend systeem. Daardoor ben ik compleet geabsorbeerd geraakt door de vraag hoe je daarin als mens kunt functioneren. Als je je persoonlijke ruimte opgeeft, word je gehoorzaam aan de macht. Dat is waarom simpelweg jezelf zijn zeer ingewikkeld wordt met totalitaire regels.’

Van een mens verander je in een kartonnen pop?
‘Ja, natuurlijk! De kartonnen mannen die je in mijn film ziet zijn niet door mij gemaakt: die bestonden al. Het regime maakt ze, je kunt ze in de winkel kopen. Dat zijn de helden van de Islamitische Republiek. En het is heel vreemd dat ze hun helden van karton maken. Wat je in de film ziet aan werkruimtes en ondervragingskamers zijn exacte kopieën van de plekken waar ik ben geweest. Het is de esthetiek van het regime, met foto’s van de moellahs in de justitiekantoren en die kartonnen figuren met hun hand op de borst. Ik zie het als mijn verantwoordelijkheid om deze scandaleuze show, die het regime met veel moeite aan het oog probeert te onttrekken, te ontmaskeren.’

Het wordt bijna grappig wanneer mannelijke overheidsambtenaren vrouwen de schuld geven van hun eigen fouten. Als de vader zijn pistool kwijtraakt moeten zijn dochters ‘in therapie’: een eufemisme voor een verhoor. Hoe werkt die omgekeerde blaming-the-victim-wereld?
‘Bij totalitaire onderdrukking worden vanzelfsprekende begrippen omgedraaid. Misdadigers worden als helden neergezet, slachtoffers als daders aangewezen. Daarom is het regime erop gericht het realiteitsgevoel aan te tasten. Zo las ik in een artikel dat mensen in Noord-Korea wordt verteld dat de hoogste toren ter wereld in hun land staat.’

Autocratische regeringen winnen steeds meer terrein, in de VS en in Europa, ook in Nederland. Draagt The Seed of the Sacred Fig een waarschuwing in zich over het belang van het blijven bevragen van de door machthebbers gepresenteerde werkelijkheid? 
‘Het verhaal van één gezin kan een reflectie worden van de geschiedenis van een heel land en het machtsregime waardoor het is onderdrukt. Wat een kunstwerk goed maakt, is het vermogen een verhaal in verschillende contexten te verspreiden. Ik ben succesvol als regisseur wanneer mijn vragen wortel schieten in de hoofden van de kijkers, door de zaadjes die ik plant met de waarheid van mijn films.’

Had u toen het gevoel dat dit weleens uw laatste film op Iraanse bodem zou kunnen worden toen u begon met draaien?
‘Nee, dat denk ik nog steeds niet. Dankzij de digitalisering zijn concepten als geografie, grenzen of beperkingen aan verandering onderhevig. Toen ik huisarrest had, kon ik met een digitaal scherm scènes op afstand regisseren, zonder op de set aanwezig te zijn. Dus als ik besluit een volgende film te maken in Iran zou dat ook van hieruit kunnen.’