Je leest dit artikel uit de VPRO Gids gratis op VPRO Cinema. Wil je meer lezen over oa documentaires, podcasts en boeken? Neem dan een digitaal abonnement.
Moonlight-regisseur Barry Jenkins bewerkte Colson Whiteheads slavernijroman The Underground Railroad tot een tiendelige serie. Hoe verhoudt Jenkins’ gevoelige stijl zich tot de brute thematiek?
©
VPRO Gids
abonneer
cadeautje
Stel je voor: een gigantisch netwerk van tunnels onder de grond, waar stiekem stoomtreinen doorheen denderen die ontsnapte slaven van het zuiden van de VS naar het vrije noorden vervoeren. New Yorker Colson Whitehead zag het als kind helemaal voor zich toen hij hoorde over de ‘Underground Railroad’. En was dus een tikje teleurgesteld toen bleek dat die naam puur metaforisch was bedoeld. Dat de ‘spoorweg’ in feite een verzamelnaam was voor allerlei smokkelroutes en onderduikadressen in negentiende-eeuws Amerika.
Toen Whitehead vele jaren later een gevierd auteur was en als Afro-Amerikaan de drang voelde een roman over de slavernij te schrijven, herinnerde hij zich zijn jeugdige verbeelding. In eerdere boeken (zoals de zombieroman Zone One) had hij ook al fantastische elementen opgevoerd, dus schrok hij er niet voor terug een alternatief slavernijverleden te verzinnen waarin échte treinen onder de grond reden. The Underground Railroad verscheen in 2016, werd bejubeld door Oprah en Obama en won talloze prijzen. Al binnen een maand was er een verfilming gepland: regisseur Barry Jenkins klopte aan bij Whitehead, toonde hem zijn net voltooide film Moonlight en kreeg terstond groen licht. Samen besloten ze dat het boek meer recht kon worden gedaan in een tiendelige serie dan met een twee uur durende film. Het resultaat is vanaf 14 mei te zien op Amazon Prime.
©
Kyle Kaplan/Amazon Studios / Atsushi Nishijima/Amazon Studios
Regisseur Barry Jenkins op de set van The Underground Railroad
Romantisch
The Underground Railroad is in ieder opzicht Jenkins’ serie: hij regisseerde alle afleveringen, was hoofdschrijver en coproducent. Maar was hij eigenlijk wel de meest logische keuze voor dit project? Natuurlijk, na zijn alom geprezen films Moonlight en If Beale Street Could Talk is hij een van de voornaamste zwarte cineasten van het moment. En ja, die films gaan expliciet over de Afro-Amerikaanse identiteit. Maar Jenkins is wel een heel romantische verteller, met een voorkeur voor tedere liefdesverhalen, fraai belichte shots en weelderige muziek. Past zijn even gevoelige als uitbundige stijl wel bij de rauwe, sombere, vaak gruwelijke inhoud van Whiteheads roman? Na verschijning van het eerste, hoogst gestileerde teaserfilmpje uitten sommige fans van het boek online hun zorgen: brengt Jenkins die helse geschiedenis niet veel te mooi in beeld?
Natuurlijk waren zulke geluiden toch wel te verwachten. Films en series over de slavernij werden altijd al kritisch bekeken, en tegenwoordig helemaal. Een klassieker als Gone With the Wind (1939) noemen we nu racistisch, en een ooit baanbrekende serie als Roots (1977) is naar huidige maatstaven wel erg tam. Sommigen vinden Spielbergs Amistad (1997) sentimenteel en Tarantino’s wraakfantasie Django Unchained (2012) smakeloos. Steve McQueens drama 12 Years a Slave (2013) bleek een kritisch succes, maar was voor veel kijkers onverteerbaar gewelddadig. Zelfs Colson Whitehead, die in zijn boek de wreedste details beschrijft, gaf toe dat hij de geselscènes in McQueens film niet uit kon zitten.
De gebeurtenissen worden er niet minder akelig op, maar het vleugje magisch realisme maakt alles net iets draaglijker
Hard en zacht
In de persmap bij The Underground Railroad vertelt Barry Jenkins dat hij lang heeft geworsteld met de juiste aanpak voor de serie. De slavernij is nog altijd een open wond in Amerika, verklaart hij; er in detail over schrijven is tot daaraan toe, maar hoe verantwoord is het om de gruwelijkste taferelen visueel na te bootsen? Jenkins besloot dit alleen te willen doen als hij voldoende ‘zachte’ beelden tegenover de ‘harde’ kon zetten. Als hij niet alleen het lijden van de slaven, maar ook hun menselijkheid, hun vermogen tot liefhebben en genieten, overtuigend kon overbrengen. ‘Deze evenwichtsoefening, de spanning tussen harde en zachte beelden, de noodzaak om de waarheid te vertellen zonder erdoor te worden opgeslokt, was verreweg het moeilijkste wat ik in mijn carrière heb ondernomen.’
In de eerste aflevering komt dat balanceren misschien wel het nadrukkelijkst naar voren. We ontmoeten hoofdpersoon Cora (Thuso Mbedu), een jonge vrouw die in slavernij werkt op een plantage in Georgia, in een schijnbaar paradijselijke omgeving: omringd door vogelzang en welig groen, badend in warm avondlicht. Als een medeslaaf haar voorstelt samen te vluchten, snap je nog wel dat ze weigert. Toch is er van meet af aan een voelbare dreiging, die al gauw uitmondt in bruut geweld. Een scène waarin een ontsnapte en weer gevangen slaaf voor de ogen van alle anderen gegeseld en daarna levend verbrand wordt, is van een haast ondraaglijke wreedheid. Menige kijker zal zich afvragen of zo veel ellende tien afleveringen lang vol te houden is.
©
Atsushi Nishijima/Amazon Studios
Still uit The Underground Railroad
Allegorisch
Doorzetten loont echter de moeite. Die bewuste moordpartij zet Cora ertoe aan om alsnog de benen te nemen. En zo ontdekt ze in het slot van de eerste aflevering de ondergrondse spoorweg. Vanaf dat moment valt alles op z’n plek. De gebeurtenissen worden er niet minder akelig op, maar het vleugje magisch realisme dat met die trein wordt geïntroduceerd maakt alles net iets draaglijker. En neemt ook alle twijfels weg over Jenkins’ uitgesproken regiestijl.
Na die eerste bijzondere wending volgen er nog een paar. Een eerdere verwijzing naar het boek Gullivers reizen blijkt geen toeval: net als de vreemde landen waarin Gulliver belandt, blijkt elke staat die Cora doorkruist een heel eigen karakter te hebben. Met heel eigen gevaren. Het verhaal krijgt daarmee een allegorisch tintje: telkens wordt weer een ander aspect van het racisme in de VS belicht.
Uiteindelijk kan worden vastgesteld dat Jenkins’ evenwichtsoefening wonderwel is gelukt. Het knapste element van de serie blijft toch wel de basis die door Colson Whitehead werd gelegd: die gewaagde mix van bruut realisme en hoopvolle fantasie. Maar de vertaalslag die Jenkins wist te maken is zeker ook een grootse prestatie. Hij neemt behoorlijk de tijd voor zijn vertelling (dat het werk van Tarkovski een inspiratiebron was, is qua tempo wel te merken), maar weet over het algemeen een tergende spanning te hanteren. En hij heeft een talent voor onvergetelijke beelden. Of die nu hard of zacht zijn.