Twee fascinerende docuseries over 'sekssekte' NXIVM

Documentaireseries The Vow en Seduced: Inside the NXIVM cult gaan allebei over NXIVM (spreek uit nex-ie-um), een populaire zelfhulporganisatie die in 2017 in een New York Times-artikel werd ontmaskerd als sekte door hooggeplaatste oud-leden. In plaats van te werken aan een betere wereld, geleid door mensen die het allerbeste in zichzelf naar boven halen, zoals NXIVM-leider Keith Raniere ze had voorgehouden, draaide de hele organisatie om macht en seks. Het artikel onthulde dat steeds meer vrouwen binnen NXIVM een geheim leven leidden als meesters en slaven. Ze kregen de initialen van Raniere in hun lies gebrandmerkt en werden gedwongen seks met hem te hebben.

De media doopten NXIVM ‘sekssekte’ en het publiek verslond de verhalen, die extra sensationeel waren omdat diverse hooggeplaatste leden rijk en beroemd waren, zoals Smallville-actrice Allison Mack en Emiliano Salinas, de zoon van de voormalige president van Mexico. Vandaar dat er het afgelopen jaar, slechts enkele weken na elkaar, twee documentaireseries over NXIVM verschenen die nu ook in ons land te zien zijn.

Hoewel The Vow en Seduced hetzelfde onderwerp behandelen, konden ze niet meer van elkaar verschillen. In Seduced komt het 29-jarige oud-lid India Oxenberg als eerste aan het woord. Ze is de dochter van voormalig Dynasty-actrice Catherine Oxenberg, die weer de dochter van prinses Elisabeth van Joegoslavië is. India zat van haar negentiende tot haar zevenentwintigste zo diep in NXIVM dat ze twee jaar intensieve therapie en deprogrammering nodig had om los te komen. Seduced focust vrijwel volledig op haar en haar moeder en opent met India in een groene wijk vol met identieke, moderne vrijstaande huizen in Albany, New York, de thuisbasis van NXIVM. ‘Bij dat raam gebeurde het,’ zegt ze, terwijl ze naar een van de panden wijst. ‘Ik was de eerste van mijn groep slaven die werd gebrandmerkt.’

The Vow begint binnen in een van die moderne, vrijstaande huizen met een man die recht in de camera kijkt. Hij is keurig gekapt, gladgeschoren, draagt een zwarte bril met ronde glazen en een donkergroene trui met een V-hals waaronder de boord van zijn nette overhemd zichtbaar is. Zijn blik is vriendelijk en zijn stem rustig terwijl hij uitlegt dat sommige mensen van nature eigenschappen hebben waardoor ze bewonderd worden. ‘Stel dat jij die eigenschappen ook ambieert,’ zegt hij met een glimlach, ‘ESP van NXIVM is een methode die je in staat stelt het beste uit ervaringen en uit jezelf te halen.’

Nog geen minuut later horen we dezelfde man in een rechtszaal in Brooklyn. Of hij de aanklachten tegen hem begrijpt? ‘Ja, edelachtbare,’ zegt hij zachtjes. Waarna in een mediaoverzicht wordt meegedeeld dat hij, de 58-jarige Keith Raniere, voormalig leider van sekssekte NXIVM, schuldig is bevonden aan afpersing, samenzwering, afluisteren en mensenhandel. ‘Wat de meeste mensen zich afvragen als ze horen wat hij tientallen vrouwen heeft aangedaan,’ zegt een presentator, ‘is waarom deze vrouwen niet doorhadden wat er met hen gebeurde.’

Zowel Seduced als The Vow probeert deze vraag te beantwoorden. Seduced, een meer klassieke documentaire, laat expert Rick Alan Ross al in minuut drie zeggen dat NXIVM de geschiedenis in zal gaan als een van de meest destructieve sektes ooit. The Vow werkt eerder gestaag naar deze constatering toe en laat zelfs lange tijd in het midden wat er nou precies zo verkeerd is aan NXIVM of Raniere.

Seduced gebruikt meerdere (soms heimelijk) opgenomen beelden en behoorlijk schokkende geluidsopname van Raniere waarin hij seksueel misbruik en verkrachting van baby’s goedpraat, maar blikt vooral terug op India Oxenbergs ervaringen in de sekte en haar moeders pogingen om haar vrij te krijgen. De interviews zijn allemaal opgenomen toen Raniere al achter de tralies zat.

De eerste opnamen van The Vow daarentegen werden een paar jaar eerder gemaakt, vlak voordat drie hooggeplaatste leden, filmmaker Mark Vicente, zijn vrouw Bonnie Piesse en goede vriendin Sarah Edmondson, de organisatie zouden verlaten. Raniere was namelijk zo overtuigd van zijn eigen genialiteit dat hij Vicente alle gesprekken en interacties liet filmen en opnemen, met het idee dat de wereld ze ooit zou willen bestuderen. Vicente deed dit trouw, maar nam alles mee toen hij vertrok. Vandaar dat The Vow ongelooflijk veel opnamen van Raniere, de cursussen en onderlinge gesprekken van leden bevat. Zo horen we het telefoongesprek waarin Vicentes vrouw hem voor het eerst vertelt dat ze twijfelt aan het welzijn van een aantal vrouwen binnen NXIVM. En het gesprek waarin Edmondson aan hem opbiecht dat zij ook is gebrandmerkt.

Daardoor is het net alsof je de schellen van hun ogen ziet vallen. En wanneer het drietal – gevolgd door de camera – Catherine Oxenberg benadert om samen Raniere ten val te brengen, voel je hun angst, wanhoop en opwinding.

Maar door deze aanpak mist The Vow wel de directheid van Seduced. The Vow geeft Raniere en zijn minder schokkende visies opmerkelijk veel ruimte. Pas in de laatste afleveringen zien we glimpen van zijn manipulaties.

Hiermee lijkt The Vow te willen aantonen hoe makkelijk je verstrikt kunt raken in een sekte, zeker wanneer die zich voordoet als moderne zelfhulpgroep. Maar daarmee laat de serie wel flink wat vragen onbeantwoord. Vragen die Seduced juist een voor een afvinkt. Seduced vertelt hoe een sekte werkt, The Vow probeert het je te laten voelen.

Dat in de laatste scène van The Vow wordt gesuggereerd dat Raniere in het tweede seizoen ‘zijn kant’ van het verhaal zal doen, is overigens zorgwekkend. Zeker als daar wederom geen batterij aan experts tegenover staat die alles wat hij zegt direct weerlegt, want ondanks zijn 120 jaar gevangenisstraf heeft Raniere nog steeds een flink aantal trouwe volgers. In de laatste scène van Seduced zien we hen dansen onder zijn gevangenisraam.