NFF 2023: Ena Sendijarević over Sweet Dreams, donkere humor en haar unieke stijl

Tijdens haar studie Media en Cultuur probeerde Ena Sendijarević een paar keer binnen te komen bij de Filmacademie. En dat lukte: in 2014 studeerde ze af met haar korte examenfilm Fernweh. Een klein decennium later maakt haar tweede speelfilm Sweet Dreams kans op maar liefst acht Gouden Kalveren en de film is ook nog eens verkozen tot de Nederlandse inzending voor de Oscars.

Voor een vooral met filmstudenten gevulde zaal in de Kinepolis Jaarbeurs sprak Sendijarević over onder meer het maakproces van Sweet Dreams, haar speelfilmdebuut Take Me Somewhere Nice en het regisseren van acteurs.

'Ideeën ontstaan voor mij op veel verschillende momenten. Ik zie het als een soort kleine vonkjes die later gebundeld kunnen worden tot een project. Een van de vonkjes voor Sweet Dreams ontstond na het kijken van de Redux-cut van Apocalypse Now. Daarin zit een scène met een Franse koloniale familie. Ze dragen allemaal Victoriaanse kleding, terwijl ze midden in de jungle zijn. Het heeft iets heel tragisch, maar ook iets poëtisch. Ik dacht: hier zou ik wel een hele film van willen zien. En waarom hebben wij eigenlijk niet dit soort beelden met Nederlandse koloniale families? Ik sloeg het op in mijn achterhoofd, maar had niet meteen het idee om er een film over te maken.'

'Een ander vonkje ontstond tijdens het draaien van mijn eerste speelfilm, Take Me Somewhere Nice, in Bosnië. Ik zag daar een bepaalde machtsdynamiek ontstaan tussen de Nederlandse crew en de Bosnische crew. Voor Sweet Dreams heb ik de grenzen nog verder verlegd, en ligt de focus op de machtsdynamiek tussen het globale Westen en het Oosten.'

'Andere films kunnen ook vonkjes opleveren. Er is bijvoorbeeld een moment geweest tijdens het ontwikkelen van Sweet Dreams waarop ik dacht: 'misschien is dit onderwerp te complex en wil ik er niet meer mee doorgaan.' Vervolgens zag ik de film The Cremator van Juraj Herz, over een man die zich langzamerhand steeds meer achter het fascistische gedachtegoed schaart. Nadat hij erachter komt dat zijn vrouw "Joods bloed" heeft, besluit hij zijn gezin te vermoorden. Wat mij inspireert als ik zo’n film zie, is dat zo’n zwaar beladen onderwerp van een lichte toon voorzien kan worden.'

'Je bent als filmmaker bezig met filmgrammatica. Je leert die grammatica zoals je een taal leert: je hoort anderen hem spreken. Een schrijver die niet leest, dat kun je je niet voorstellen. Een filmmaker die niet kijkt, is dus een beetje hetzelfde. Hoe meer controle je wil krijgen over de betekenis van je werk, hoe meer je moet weten over die grammatica.'

'Ik zocht bijvoorbeeld naar een manier om de kijker te betrekken bij geweld. Bij actiefilms neem ik zelf afstand omdat het geweld daar als entertainment fungeert, maar ik denk dat een film ook een minder cynisch statement kan maken. Ik heb The Cremator laten zien aan de crew, en samen hebben we gekeken naar wat er goed in werkt, en wat er eventueel uit overgenomen zou kunnen worden, zoals het vervreemdende camerawerk.'

'Ik denk niet dat ik een soort formule heb gevonden waaraan ik mijn films ophang. Wel zie ik dingen terugkomen. Ik hou bijvoorbeeld van een bepaalde soort humor. Ik geniet zelf erg van donkere humor in films. Het ongemak opzoeken, is iets wat ik altijd probeer. Daarnaast hou ik van een bepaalde stylering, eentje die de subjectiviteit van mij als maker benadrukt. Het laat zien dat mijn films geen objectieve waarheid zijn, maar dat ze gemaakt zijn door een persoon, en dat je als kijker je eigen waarheid ervan mag maken.'

'De keuze voor het 4:3 aspect ratio was in eerste instantie een knipoog naar de setting: de film speelt zich af rond 1900, en een 4:3 formaat past daar goed bij. Wat we vervolgens merkten was dat je met dit kader makkelijker de abstractie op kan zoeken. Je kunt personages bijvoorbeeld meer hoofdruimte geven. Take Me Somewhere Nice heb ik ook met dit kader gemaakt, maar toen was de motivatie dat de film over een nieuwe generatie ging. We wilde een soort Instagram-achtige stijl hanteren. Dit betekent niet dat het voor mij altijd zo moet. Misschien maak ik mijn volgende film wel in CinemaScope.'

'Ik heb een heel specifieke stijl van regisseren. Voorheen deed ik alles altijd gewoon steeds opnieuw totdat het perfect klopte met wat er in mijn hoofd zat. In de montage zag ik dan vervolgens een hoop takes die bijna identiek waren. Op een gegeven moment las ik een interview met filmmaker Nuri Bilge Ceylan, waarin hij zei dat hij samen met de acteurs bij elke take een andere invalshoek koos. De ene take liet hij bijvoorbeeld spelen met enorme blijdschap, en de andere take met het tegenovergestelde. Ik probeer sindsdien gewoon zo veel mogelijk materiaal te verzamelen tijdens de draaiperiode.

Op de set geef ik geen overdreven gedetailleerde aanwijzingen. Als het in de casting goed zit, is dat ook niet nodig. In de communicatie ben ik redelijk direct. Eigenlijk is het best wel simpel. Je leert als filmstudent wel methodes die het filmmaken makkelijker moeten maken. Maar als die het niet makkelijker maken, dan gebruik je ze toch niet? Dat is ook wat film zo leuk maakt: er zijn geen regels. De meest verrassende filmmakers uit de filmgeschiedenis hebben van alles zelf uitgevonden. Maar als er regels zijn die wél werken, moet je ze ook zeker gebruiken. Constant het wiel uitvinden is ook vermoeiend.'