Het verleden botst met ons heden in Steve McQueens monumentale documentaire De bezette stad

In haar monumentale boek Atlas van een bezette stad – Amsterdam 1940-1945 (2019) legt schrijver/filmmaker Bianca Stigter minutieus vast wat zich in Amsterdam tijdens de bezettingsjaren heeft afgespeeld. Van wijk tot wijk, en van straat tot straat. Van meer dan tweeduizend adressen wordt beschreven wie daar woonde of welke instantie daar gevestigd was. En vooral wat er toen gebeurd is. We lezen waar Joodse bewoners ondergedoken zaten, verzetsstrijders werden opgepakt, maar ook waar het hoofdkwartier van de SS gevestigd was (Museumplein) en waar de SD zijn gevangenen martelde (het huidige Gerrit van der Veen College). De door Stigter zakelijk opgeschreven, maar vaak emotionele verhalen leveren een caleidoscopisch en bijna hypnotiserend beeld op van Amsterdam tijdens de oorlog.

Atlas van een bezette stad is een verdere uitwerking van haar in 2005 verschenen boek De bezette stad – Plattegrond van Amsterdam 1940-1945, en al op dat moment vatte de Britse kunstenaar/filmmaker Steve McQueen, het plan op om daar ooit een film over te maken. Dat de Oscarwinnende regisseur van onder meer Hunger en 12 Years a Slave Stigters boek kent is geen toeval, want de twee zijn dan al jaren een stel en wonen deels in Amsterdam en deels in Londen. 

Pas na het verschijnen van Stigters veel dikkere Atlas in 2019 krijgt McQueens plan vaste vorm. Zijn idee: voorgelezen fragmenten uit de Atlas laten horen, terwijl we uitsluitend beelden van het huidige Amsterdam te zien krijgen. Dus geen archiefbeelden en geen interviews: hij wil het heden op het verleden laten botsen en zal wel zien waar dat op uitdraait.

McQueen vraagt aan cameraman Lennert Hillege om het leven in de stad te gaan vastleggen, en hij heeft geluk, als filmmaker tenminste, want 2020 tot 2023 zijn wellicht de drie meest bewogen jaren uit de naoorlogse geschiedenis. Door corona krijgen we weer te maken met een avondklok, er is burgerverzet tegen de verplichte vaccinatie, en er zijn grote demonstraties tegen racisme, het opkomende fascisme, en het opwarmen van de aarde. Maar er is ook de bevrijding na corona, zomer in het Vondelpark en ijspret op de bevroren grachten.

Meer dan 36 uur schiet Hillege – op film, en vaak betoverend mooi – waarvan McQueen uiteindelijk ruim vier uur zal gebruiken voor zijn monumentale documentaire De bezette stad (Occupied City), die eerder dit jaar in Cannes in première ging en nu op IDFA te zien is.

Van de ruim tweeduizend getuigenissen in het boek zijn er voor de film nog honderddertig overgebleven. Verhalen die indringend, maar nooit sturend worden voorgelezen door actrice Carice van Houten. 

De getoonde beelden gaan altijd een dialoog aan met de verhalen, maar lang niet altijd is duidelijk waarom McQueen ze naast elkaar zet. Het is dan aan de kijker om zelf verbanden te leggen. Die onderling zeer verschillend zullen zijn, want iedereen heeft zijn eigen geschiedenis en soms ook nog persoonlijke herinneringen aan de getoonde plekken in Amsterdam.

Dat levert soms ongemakkelijke, soms grappige, soms intrigerende botsingen op, en dat is ook waar McQueen op hoopte, zo blijkt uit zijn woorden in de persmap van de film: ‘Mijn film plaatst de kijkers in de ongewone positie dat ze zich zullen moeten verhouden tot twee verschillende elementen: wat ze zien en de informatie die ze horen. Daaruit zal denk ik een derde iets ontstaan. Wat dat precies is weet ik niet, en ook niet hoe ik dat moet omschrijven, maar het is juist dat wat me voor ogen stond.’