In de podcast 'Voor de liefste' vertellen Nederlandse schrijvers wat de Russische literatuur voor ze betekent. "Niemand kan je een beter inkijkje geven in de ziel van de Rus dan Tsjechov. Dat gun je iedereen."

Een jaar of vier geleden zat Maya Shamir in de trein met Massih Hutak. Shamir is programmeur bij de slaa, de stichting die literaire activiteiten in Amsterdam organiseert. Hutak, schrijver, rapper en destijds nog leraar Nederlands, had net een column voorgelezen bij de Nieuws BV op Radio1. Ze maakten een praatje en, zo vertelt Shamir, ‘ik weet niet meer precies hoe we erop kwamen, maar we bleken allebei een Rus in de tas te hebben.’

Dat zette haar aan het denken. Twee jonge mensen die in de trein van Hilversum naar Amsterdam zitten en allebei een boek van een oude Russische schrijver bij zich hebben. ‘Als het over Russische literatuur gaat, zijn het altijd van die doorgewinterde lezers, schrijvers en critici die je hoort, maar er zijn ook liefhebbers van wie je het niet direct verwacht.’

Massih Hutak bijvoorbeeld, een rapper uit Amsterdam-Noord die als jongetje uit Afghanistan naar Nederland kwam, en zijn eerste Rus kreeg aangereikt door filosoof René Gude. De voormalig Denker des Vaderlands, die in 2015 overleed, leende de zestienjarige Massih De meester en Margarita. Daarna volgde Oblomov, in wiens tragiek hij zich bleek te herkennen. ‘Massih en ik waren het erover eens dat de Russen zoveel te bieden hebben’, zegt Shamir. ‘Niemand kan je een beter inkijkje geven in de ziel van de Rus dan Tsjechov. Dat gun je iedereen.’

© Maud Bullhorst / Maus Bullhorst

‘Die oude Russen transporteren je onmiddellijk naar een andere wereld’

Niña Weijers

Naar aanleiding van dat korte gesprekje in de trein, organiseerde Shamir voor de slaa een avond in de Hermitage waarin lezers als Hutak zouden vertellen over hun liefde voor de Russische literatuur. Maar toen kwam corona, dus de avond ging niet door. Achteraf een geluk, want er kwam iets veel beters voor in de plaats: een serie podcasts waarin presentator Ellen Deckwitz met Connie Palmen, Maartje Wortel, Tobi (destijds nog Sofie) Lakmaker, Asha Karimi en Massih Hutak praatte over de betekenis van de Russische literatuur. Geïnspireerd door liefdesverhalen van Tsjechov, Gontsjarov, Toergenjev en Babel schreef dit vijftal bovendien een eigen verhaal dat ze in de podcast voorlazen. Die kreeg de titel Voor de liefste, naar de verzameling Russische liefdesverhalen die bij uitgeverij Van Oorschot was verschenen.

De serie was zo geslaagd dat er een tweede reeks werd gepland, maar net toen de laatste schrijver was gestrikt, viel Rusland Oekraïne binnen. Ineens lag alles wat Russisch was onder vuur. De Hermitage brak de expositie over de Russische avantgarde af, in Haarlem werd een festival met muziek van Tsjaikovski en Stravinsky afgelast, en de Nijmeegse Vierdaagse kondigde aan dat Russen dit jaar konden fluiten naar hun gladiolen.

Aljosja de Pot

Bij de SLAA wilden ze de podcast niet afblazen, maar ze vonden wel dat de actualiteit van de oorlog niet onbesproken kon blijven, dus werd de tweede reeks van Voor de liefste uitgesteld. Vanaf deze week is te horen wat de Russische literatuur Niña Weijers, Thomas Heerma van Voss, Gustaaf Peek, Lisa Weeda en Thomas Verbogt heeft gebracht.

Niña Weijers heeft veel Russen gelezen, maar het verhaal dat ze uiteindelijk koos, kwam ze tegen in een boek van de Amerikaanse auteur George Saunders. Die geeft al twintig jaar schrijfles en gebruikt daarbij graag Russische verhalen. In zijn aanstekelijke boek Een duik in de vijver in de regen legt hij uit hoe je van Tsjechov, Tolstoj, Toergenjev en Gogol kunt leren schrijven, lezen en leven. ‘In zijn boek staat een heel mooi essay over Aljosja de Pot van Tolstoj,’, vertelt Weijers, ‘het is maar een kort verhaal, maar er zit heel veel ambiguïteit in.’

De arme Aljosja komt als knecht in dienst van een koopman, waar hij zonder klagen alles doet wat hem wordt opgedragen. Aljosja is een eenvoudige ziel die weinig zegt en alles wat hem overkomt gelaten ondergaat. Met dezelfde kalmte accepteert hij uiteindelijk ook zijn dood.

Wie een beetje heeft opgelet, weet wellicht dat Niña Weijers en Arnon Grunberg hun zoontje Alyosja noemden. Is dat wellicht de reden dat ze uitgerekend voor dit verhaal koos?

‘Ik vond het natuurlijk wel grappig, maar onze Alyosja is niet naar deze Aljosja vernoemd. Coetzee heeft een prachtige trilogie geschreven, de Jezustrilogie, daar zit een soort hervertelling in van De gebroeders Karamazov. De oer-Aljosja komt daar vandaan. Ik las die trilogie toen ik zwanger was en kwam daarin de naam tegen.’

Favoriete Rus

Alyosja heeft zijn bijzondere naam dus te danken aan Coetzee, van wie Weijers een groot liefhebber is. ‘Dat je via iemand als Coetzee weer uitkomt bij Dostojevski vind ik heel mooi. Zo hoort het te gaan toch, dat de levenden vertellen over wat de doden hebben geschreven? Voor mijn studie literatuurwetenschappen moest ik indertijd best veel Russische klassiekers lezen, dus ik zou nu heel interessant kunnen doen over de negentiende-eeuwse Russen, maar mijn favoriete Rus is toch Nabokov. Die lees ik nog steeds heel graag. Het is erg en vogue om te zeggen dat Nabokov niks meer is, maar als ik Pnin herlees vind ik dat nog steeds een geweldig boekje. Het is niet iets dat ik alleen als student leuk vond.’

‘We wilden ook ruimte maken voor wat er nu in Oekraïne en Rusland gaande is’

Maya Shamir

Aan de Russen uit de negentiende eeuw komt ze tot haar spijt nog maar zelden toe. ‘Het is beschamend maar waar dat je voor dat soort hele dikke boeken geen tijd meer hebt. Daar moet ik echt tijd voor vrijmaken, en dat is op dit moment in mijn leven best ingewikkeld. Het is meer een soort verlangen om weer eens in zo’n boek te verdwijnen, want die oude Russen lezen als een trein. Ze zijn vaak heel soapy, met al die namen die je uit elkaar moet houden, maar die boeken transporteren je wel onmiddellijk naar een andere wereld.’

In de gesprekken en verhalen die in de tweede reeks van Voor de liefste te horen zijn, komen die andere wereld en de huidige samen, vertelt Shamir.

‘Hoewel we het specifiek over Russische liefdesverhalen hebben, wilden we wel ruimte maken voor wat er gaande was in Oekraïne en Rusland anno nu. Met Lisa Weeda gaat het natuurlijk heel veel over de oorlog, en met Thomas Heerma van Voss heeft Ellen het onder meer over het cancelen van Russische schrijvers en kunstenaars. Hij is daar heel kritisch over.’

Weijers was in eerste instantie ‘een beetje pissed’ over het besluit van de slaÏa om het project vanwege de oorlog uit te stellen. ‘Ik vond het zo’n verkeerde reflex. De meeste Russische schrijvers werden gecensureerd en hebben onder barre omstandigheden moeten werken, dus je kunt niet zomaar roepen dat het staatskunstenaars waren. Dat vind ik een decadente houding. Wij mogen hier alles schrijven wat we willen en weten niet eens hoe het voelt om gecensureerd te worden. Ik vond het ook hypocriet. Als je je verdiept in de geschiedenis van Rusland had je allerlei dingen al veel eerder kunnen boycotten.’

Zelf liet ze zich door Tolstojs lijdzame Aljosja inspireren tot een verhaal dat zich in het heden afspeelt. ‘Dat zwijgen van Aljosja is een heel universeel thema. Daar wilde ik iets mee. Ik heb geschreven over een vrouw in deze tijd die net als Aljosja het leven over zich heen laat komen, en de manier waarop de oorlog in Oekraïne haar leven doorkruist.’

Voor de liefste

De podcast 'Voor de liefste' kan beluisterd worden in de podcastapps.

Op slaa.nl/programma/voor-de-liefste is de eerste reeks met Maartje Wortel, Massih Hutak, Tobi Lakmaker, Asha Karami en Connie Palmen te vinden.

meer podcasttips

Podcast nieuwsbrief

Abonneer je op de nieuwsbrief van de VPRO Podcastgids en ontvang elke week de beste tips in je mailbox. Podcast-expert Elja Looijestijn bespreekt wekelijks een podcastparel en geeft actuele tips. Daarnaast vist ze een tijdloze titel uit het archief, die je misschien gemist hebt.