‘Arjanese humor’ is vaak flauw, maar het is de uitvoering die het zo onweerstaanbaar maakt

Het is half november 2024 als Sara Berkeljon haar auto parkeert op het Friese erf van Arjan Ederveen. Ederveen staat haar in zijn blauwe overall in de deuropening op te wachten. De afgelopen dagen heeft hij het boek gelezen dat ze over hem schreef. ‘Ik moet er écht nog een keer doorheen, Saar, dus dit is een eerste indruk, maar ik werd aan het eind ineens moe van wéér die dooie broers. Dat ik zo gierig ben, dat dat er zo ingewreven moet worden. En nog een aantal dingen waardoor ik dacht: ja, nou weet ik het wel. Nu moet het weer leuk worden, positief. Niet dat gezeur!’ Om haar vervolgens een paar Spaanse sloffen aan te reiken, zodat ze geen blaadjes de woonkeuken in loopt. Op het aanrecht staat een zelfgebakken appeltaart klaar. ‘Met gekke ingrediënten.’

Het laatste hoofdstuk van Altijd van je af, de biografie die Sara Berkeljon over Arjan Ederveen schreef, is een waardig besluit van een onconventioneel maar buitengewoon geslaagd boek waarin juist helemaal niet veel wordt gezeurd. Berkeljon weet de ongrijpbare Ederveen te vangen zonder hem kapot te analyseren. Dankzij de speelse vorm, waarbij de biograaf zichzelf opvoert (klinkt irritant, maar pakt in dit geval goed uit), is Altijd van je af een portret dat het fenomeen Ederveen in al zijn complexiteit en genialiteit recht doet. In onnavolgbare dialogen die alle kanten opgaan, herken je het creatieve brein dat in de jaren tachtig en negentig televisiegeschiedenis schreef met programma’s als Theo & Thea, Kreatief met kurk en 30 minuten.

Kabouter Prikkeprak, professor D.O.M. Zuurbekje, Berdien Stenberg met haar toverfluit, de apapas en peperas van José, hondje Trudie met haar getekende wenkbrauwen, de onmisbare universele hobbylijm, boer Tjalling met zijn transraciale identiteitsprobleem – de herinnering is al genoeg om weer hardop in de lach te schieten.

Berkeljon bracht veel tijd door met Ederveen, die het heel gezellig vond om ‘Saar’ over de vloer te hebben. Daarnaast sprak ze mensen die belangrijk zijn of waren in zijn leven. Jacques Klöters, zijn oud-docent op de Kleinkunstacademie, vertelt dat zijn humor op de academie ‘Arjanese humor’ genoemd werd. Wat dat precies is, is nauwelijks in woorden te vatten. Vaak flauw, ronduit melig zelfs, het is de uitvoering die Arjanese humor zo onweerstaanbaar maakt. Nadat zijn samenwerking met studiegenoot Kees Prins ten einde was gekomen, vond hij in Tosca Niterink iemand die precies diezelfde humor deelde. Woorden als ‘doucheputje’, ‘kaasboetiek’ en ‘slacentrifuge’ kregen in hun universum een geheel eigen lading. Interviews, die ze met grote tegenzin gaven, werden afgewerkt in de Wip-In, de lunchroom van de Hema op de Nieuwendijk, waar ‘Ar’ en ‘Tos’, zoals ze elkaar consequent noemden, inspiratie opdeden door de bezoekers te observeren.

Hun status als BN’er voelde als een last. ‘Ik heb ook een tijdje zo’n fluorescerende oranje jas gedragen, met van die reflecterende strepen erop. Dat verwachten ze niet van een BN’er. Ideaal. Ze denken dat je een verkeersregelaar bent,’ vertelt Ederveen, die ooit de pagina’s van Privé haalde met foto’s waarop je hem ziet fietsen in zijn oranje wegwerkersjas. Aanleiding was geklaag van buurtbewoners over de poep van zijn hond Stuk die hij niet zou opruimen.

Dat zijn hondenliefde geen grenzen kent, wisten we al sinds het interview van Sara Berkeljon in 2023 in Volkskrant Magazine. ‘Als ik zou moeten kiezen tussen een vriend en een hond, zou ik een hond nemen,’ luidde de kop. Dat interview vormde de aanzet tot het boek dat nu verschijnt. Daarin gaat het, behalve over zijn televisie- en theaterloopbaan, ook uitvoerig over de tragische dood van zijn twee oudere broers, zijn lange relatie met zijn geliefde Howie en zijn levenslange fascinatie voor kabouters.

Tien keer eerder haalde Arjan Ederveen de cover van de VPRO Gids. Ter ere van het verschijnen van Altijd van je af voegen we daar nu een elfde aan toe, plus een kleine selectie uit een groots oeuvre in woord en beeld.

De plastic tandjes had Arjan nog liggen van een kindervoorstelling. Tosca kwam met de namen Theo en Thea, omdat ze op een verjaardag een stel had ontmoet dat zo heette.

Uit Altijd van je af:
De plusbrillen kwamen uit de brillenverzameling van Arjan: Tosca droeg een bril van zijn overleden oma, hijzelf die van zijn tante Bertha uit de Amsterdamse Beethovenstraat, een rijke ‘oliedomme’ tante van zijn moeder, getrouwd met een man die was ‘binnengelopen in de loodgietersbranche’.

Ze konden weinig zien door de jampotglazen maar Arjan vond dat wel prettig, zo kon hij zich beter concentreren.

Theo & Thea werd een hype. Studenten en middelbare scholieren liepen rond met konijnentandjes en kinderen schreven massaal brieven.

Arjan Ederveen in Altijd van je af: ‘De fanmail was gericht aan Theo & Thea, kinderen vroegen of we een keer een bepaald onderwerp konden behandelen. Weet ik veel, we lazen het niet. Wat moest je ermee? We hadden daar geen tijd voor. Ze kregen door de VPRO een foto en een standaardbrief opgestuurd.’

Trudie, volgens regisseur Pieter Kramer een natuurtalent, trad in allerlei hoedanigheden op. Ze werd op straat nog vaker herkend dan Arjan zelf, dankzij de zwarte wenkbrauwen die met watervaste stift waren aangebracht en er niet meer afgingen.

Uit Altijd van je af:
(…) Trudie moest, net als Arjan en Tosca, ‘door de verkleedtunnel’: als zij een hoedje op hadden, dan Trudie ook. Ze kreeg pakjes aan, trad op als Sinterklaas, als prehistorische stofzuiger en stripteasedanseres. Het ophouden van een hoedje oefende Arjan thuis. Tijdens opnamedagen wist ze dat het de bedoeling was dat ze stil op één plek moest blijven zitten. Leuk vond ze het niet, daarover maakt Arjan zich geen illusies, maar ze raakte eraan gewend en onderging haar optredens lijdzaam.

Trudie stierf in 1988 en kreeg haar eigen tv-monument met de korte documentaire Trudie is dood.

Kurkknutselaar Peter van de Pood en presentatrice Ellen B. waren gemodelleerd naar de presentatoren van het bestaande knutselprogramma Kreatief met karton. Naast het tergend langzaam aan elkaar lijmen van kurkschijfjes op een ‘basisframe’, was een vast onderdeel van het programma de tv-parodie. Arjan en Tosca deelden een voorliefde voor truttige tv-programma’s als Avro’s service salon, saaie quizzen als Twee voor twaalf en praatprogramma’s als Rondom tien.

Legendarisch was de Spaanse les, waarin Arjan in zijn rol als José (met poncho, sombrero en puntsnor) naar de markt gaat om appels, peren en wc-papier te kopen. Ook de geheel in nep-Zweeds opgenomen Ingmar Bergman-parodie Herfstsonate, met Arjan als Ingrid Bergman en Tosca als Liv Ullmann, was onvergetelijk.

En dan hebben we nog de medische reportage, waarin Tosca als prof. dr. Tineke Poortvliet darmpoliepen laat verwijderen door kabouter Prikkeprak, compleet met witte laarsjes, rode puntmuts en een bijltje om de poliep mee om te hakken.

Uit Altijd van je af:
Hoe grappig het was, ontdekte Pieter Kramer pas later. ‘Als ik het terugzag vond ik het veel leuker dan op het moment van filmen. Dat kwam ook omdat tijdens het filmen nooit iemand lachte. Ar lachte niet, Tosca lachte niet, de cameraman niet en ik ook niet.’ Arjan, nu: ‘Als je moet lachen om jezelf zit je niet in een goede concentratie. Dat gebeurt me nooit. Tos en ik moesten altijd geconcentreerd werken, omdat we zo veel meters moesten maken op een dag.’

In hun eerste programma zonder Tosca gooiden Arjan en Pieter Kramer het roer om. De fictieve maar uiterst realistische docudrama’s in 30 minuten lieten kijkers in opperste verwarring achter. Na de eerste aflevering, over heroïneverslaafde Piet die zich ontpopt tot kinderboekenschrijver, belden kijkers de VPRO om te vragen waar ze zijn boek konden bestellen.

Vrijwel elke aflevering baarde opzien, maar die waarin de Groningse boer Tjalling transformeert in een Zaïrese Surma-krijger spande wel de kroon.

Uit Altijd van je af:
Ik vraag Arjan of hij denkt dat Geboren in een verkeerd lichaam nu nog gemaakt zou kunnen worden, en of hij het nu zou willen maken. ‘Of ik het zou willen, dat kan ik niet beantwoorden. Want ik héb het al gemaakt. Het zou niet meer kunnen, zoals een heleboel dingen niet meer kunnen, Saar, nu met de woke. En ik denk dat het ook niet meer zou werken, als parodie, omdat er tegenwoordig heel anders tegen de categorieën man en vrouw wordt aangekeken, dat is allemaal veel minder rigide dan toen. Ik heb nooit een oordeel willen geven over wat dan ook, met die aflevering. Ik vind dat iedereen moet doen waar hij of zij een gelukkig en tevreden mens van wordt.

In de aflevering ‘Fout in ’45’ speelde Arjan Elsbeth, die tijdens de Tweede Wereldoorlog verliefd werd op een Duitse soldaat en daarover thuis nooit iets had verteld. Haar stokoude moeder werd gespeeld Albert Mol.

Uit Altijd van je af:
Het was spannend om de televisiecoryfee, die in de jaren zestig als een van de eerste bekende Nederlanders openlijk voor zijn homoseksualiteit uitkwam, te benaderen, zegt Pieter: ‘Arjan en ik gingen naar hem toe om hem over te halen. Ik reed met Ar erheen, ergens op de Veluwe, en we zeiden tegen elkaar dat we wilden dat hij zijn gebit uit zou doen, in die rol. Hij zou een demente, bedlegerige vrouw spelen. Ik wist op een of andere manier dat hij een kunstgebit had. We deden dat zo goed, stelden hem zo op z’n gemak, dat hij het zelf voorstelde: weet je, ik denk dat ik mijn gebit uit moet doen. Dat zijn hele belangrijke momenten.’

Albert Mol, in de Volkskrant (1997): ‘Ze vonden dat ik die rol zonder tanden moest spelen, maar ze durfden het niet te vragen, dat vonden ze genant. Terwijl ik zelf allang had bedacht dat je een oud wijf van 102 niet met tanden in speelt.’ 

In deze talkshow met Peter en Ellen werden de tv-parodieën uit Kreatief met kurk handig gerecyclet. Borreltijd (begintune: ‘Het is Bor-rel-tijd, tijd voor een glaasje, het geeft je ellende, een aangenaam waasje’) was geïnspireerd op programma’s als Koffietijd en de 5 uur show.

Uit Altijd van je af:
(…) we deden een Koffietijd-achtige talkshow met BN’ers. Het liefst een beetje afgetrapte, tweederangs BN’ers, zoals Maurice de Hond, Léonie Sazias en Mona, bekend van haar brievenrubriek in Story. Omdat het een talkshow was konden we alles lekker van kaartjes aflezen. We deden uitgaanstips, zoals een expositie van beschuitbussen door de eeuwen heen. We verzonnen de idiootste dingen. En kijkers konden zogenaamd inbellen.’