'In gedweep met het verleden ben ik niet zo geïnteresseerd'

De stad Napels zagen we in de cinema al in vele gedaanten voorbijtrekken. Als ultiem romantisch oord (It Started in Naples), culinair paradijs (Eat, Pray, Love), criminele hel (Gomorra) en decor voor weemoedige jeugdherinneringen (The Hand of God). In het Italiaanse drama Nostalgia, vorig jaar in Cannes genomineerd voor de Gouden Palm, is de stad idyllisch en naargeestig tegelijk. Plaats van handeling is de volkswijk Rione Sanità, met haar labyrintische straatjes en catacomben.

Hoofdpersoon Felice (Pierfrancesco Favino, bekend uit Angels & Demons en Il traditore) groeide hier op, woonde vervolgens veertig jaar in Egypte en keert nu voor het eerst terug. Hij bezoekt zijn bejaarde moeder, loopt halfvergeten kennissen tegen het lijf, ontmoet een priester die zich verzet tegen het maffiageweld in de wijk. Maar wat komt Felice nu precies doen? En waarom bleef hij zo lang weg? Het zijn raadsels die regisseur Mario Martone (L’amore molesto) heel geduldig onthult, terwijl hij de spanning gestaag opvoert. De cineast, zelf geboren en nog altijd deels woonachtig in Napels, staat ons vanuit Italië te woord in een videogesprek.

Nostalgia is een intrigerend mysterieuze film, die niet in een duidelijk hokje past: is het een familiedrama, een misdaadthriller, sociaal realisme?
Mario Martone: ‘Het boek van de Napolitaanse schrijver Ermanno Rea, waarop de film is gebaseerd, is misschien nog wel moeilijker te plaatsen. Het is een semi-journalistieke roman, vol uitweidingen over lokale politiek, cultuur, sociologie. Dat zorgt voor een gelaagd verhaal, maar maakte het voor mij en coscenarist Ippolita Di Majo ook moeilijk om er meeslepend drama van te maken. We hebben er flink mee gestoeid en maar gewoon onze intuïtie gevolgd, zonder rekening te houden met genres of zo. De structuur hebben we rigoureus omgegooid: het boek begint met de afloop van het verhaal, wij vertellen chronologischer en leggen lange tijd weinig uit. Daardoor ontstaat dus dat mysterieuze karakter.’

Was het moeilijk om daarin de juiste balans te vinden? Als er té weinig wordt uitgelegd, haakt het publiek mogelijk af.
‘Dat was inderdaad het moeilijkst in het hele proces: spanning aanbrengen, vasthouden, opvoeren. En ondertussen zo subtiel mogelijk vertellen. Niet expliciet, maar suggestief. Om een voorbeeld te geven: een schimmige jeugdvriend van Felice, Oreste, gaat in de loop van de film een steeds belangrijkere rol spelen. Als volwaardig personage wilde ik hem pas laat opvoeren, maar omdat de kijker daarvoor al een paar keer een glimp van hem opvangt, voelt die toch zijn aanwezigheid – daar is iets mee, dat wordt nog wat.’

Voor hoofdrolspeler Pierfrancesco Favino moet het ook lastig zijn geweest: iemand neerzetten die lang een enigma blijft. Dit doet hij trouwens geweldig.
‘Nog voor ik aan het scenario begon, wist ik al dat ik Pierfrancesco voor de rol wilde hebben. Precies om die reden: hij kan impliciet veel uitdrukken. Iets koels en typisch mannelijks, maar ook iets heel teders – dat zie je in de scènes tussen Felice en zijn moeder. Bovendien had ik iemand nodig met een groot taalgevoel. Omdat Felice veertig jaar in het buitenland heeft gewoond, klinkt zijn Italiaans aanvankelijk erg stroef. En hoe langer hij dan weer in de stad is, hoe meer hij zijn oude Napolitaanse accent weer oppikt. Pierfrancesco speelde dat perfect. En hij leerde ook nog eens Arabisch voor de rol.’

Is de film vooral een liefdesbrief aan Napels, of eerder een kritisch portret?
‘Beide. Net het leven zelf, dat is toch ook bijna nooit zwart-wit? Ik hou van ambivalentie. Overigens zou ik de film niet primair bestempelen als een portret van Napels. De stad speelt uiteraard een belangrijke rol, maar het verhaal had ook wel ergens anders gesitueerd kunnen zijn. Ik kom nu eenmaal zelf uit Napels, het is de plek die ik het beste ken en daarom spelen veel van mijn films zich er af. Maar veel belangrijker dan de locatie vind ik het thema van deze film, nostalgie, wat iets universeels is.’

Daarover is de film zeker ook niet zwart-wit. Enerzijds voert u nostalgische flashbacks op naar Felices jeugd, anderzijds wordt er gesuggereerd dat nostalgie iets gevaarlijks is.
‘Dat vind ik mooi aan de titel: die is veel minder eenduidig dan hij in eerste instantie lijkt. In een sentimentele vorm van nostalgie, gedweep met het verleden, ben ik niet zo geïnteresseerd. Ik bekijk nostalgie liever als een soort labyrint – daarom is dit labyrintische stadsdeel ook zo’n toepasselijke setting. Iedereen kent dat wel, zeker als je ouder wordt: dat het verleden de vorm krijgt van een doolhof, vol vertakkingen, doodlopende wegen, afslagen die je ook had kunnen nemen. En zodra je daar induikt ga je steeds meer stemmen horen, die je verder naar binnen willen lokken. Maar dat is riskant, want de kans wordt steeds groter dat je verdwaalt.’

Over riskant gesproken: was het wel veilig om dit verhaal, vol kritiek op het geweld in de wijk, ter plekke te verfilmen?
‘Op sommige plekken kon het gevaarlijk zijn, daar waren we ons zeker van bewust. Daarom vonden we het belangrijk om samen te werken met lokale mensen – veel bijrolletjes worden gespeeld door buurtbewoners. En we raakten bevriend met een priester die veel sociaal werk doet in de wijk, en die voor ons optrad als een gids. We waren zo onder de indruk van zijn inspanningen, dat we de priester in de film op hem hebben gebaseerd.’