Duistere spelletjes in het tweede seizoen van The Vow

‘Er zijn verschillende manieren om een documentaire te maken. Jullie manier raakt slechts de bovenste laag. Het kan nog veel dieper gaan, afhankelijk van wat jullie bereid zijn om als waarheid te presenteren. Dus praat met me!’ Het waren nogal onheilspellende woorden van NXVIM-oprichter Keith Raniere waarmee het eerste seizoen van The Vow, de onthullende documentaireserie over zijn ‘zelfhulporganisatie’, in 2020 eindigde.

De serie had net in negen lange afleveringen uitgebreid uit de doeken gedaan hoe gevaarlijk Raniere was. Hoe hij met manipulatie en psychologische spelletjes mensen jarenlang aan zich had weten te binden en voor z’n karretje had gespannen. En hoe hij een flink aantal vrouwen zover had gekregen zich te laten behandelen als slaaf, seks met hem te hebben en zijn initialen op hun lichaam te laten brandmerken.

Raniere werd veroordeeld tot 120 jaar gevangenisstraf, voor onder andere afpersing, dwangarbeid en sekshandel. Moest juist deze man de ruimte krijgen om zijn kant van het verhaal te vertellen? Vanuit de gevangenis notabene? Regisseur Jehane Noujaim, die The Vow samen met haar man Karim Amer maakte, gelooft van wel. ‘Ik denk niet dat hem een platform geven gelijk staat aan hem vrijpleiten,’ zegt ze via Zoom over het nieuwe seizoen dat nu op HBO Max is begonnen.

In het eerste seizoen is Raniere enkel op archiefbeelden te zien en horen. Waarom besloot u hem dit keer ook te interviewen?
‘Omdat je daarmee het publiek de optie geeft om zelf te bepalen wat ze van hem vinden, en niet alleen af te gaan op wat de tabloids over hem schrijven. Ik wil zelf juist wéten wat iemand als Keith beweegt. En hoe vaker hij aan het woord komt, hoe meer je begint te begrijpen hoe hij manipuleert. Al spraken we hem via de telefoon en konden we ook weer niet heel diep gaan. Sowieso slechts zo diep als hij toeliet. Daarom vond ik de gesprekken die we met Nancy (Salzman, Raniere’s rechterhand) hadden, vele malen interessanter. Zij durfde aan zichzelf te twijfelen. En toen we haar spraken zat ze middenin het verwerkingsproces en heroverwoog ze alles wat haar de afgelopen twintig jaar is overkomen. Dat was interessant.’

Wanneer wist u dat er een tweede seizoen van The Vow zou komen?
‘Wij maken documentaires in vérité-stijl. We weten vooraf niet waar het heengaat. Dus toen we hieraan begonnen in 2017, wisten we niet dat Keith gearresteerd zou worden. We wisten niet dat er aanklachten van seksueel misbruik waren. We wisten enkel wat (voormalig NXIVM-lid) Sarah Edmondson ons had verteld. Dat er aan brandmerken was gedaan en dat zij was uitgenodigd toe te treden tot een geheim genootschap genaamd DOS. Dat is het verhaal dat wij zijn gaan volgen. En toen werd Keith gearresteerd. Uit de rechtszaak kwam vervolgens naar voren hoe zijn psychologische manipulatie precies in z’n werk ging, en wat er achter de schermen bij NXIVM gebeurde. Dingen waarvan de hoofdpersonen uit het eerste seizoen niet eens weet hadden. Toen wilde ik een tweede deel maken. Om uiteen te zetten hoe in een organisatie die beweerde mensen ethiek te leren, een club die claimde een utopische wereld te willen bouwen, uiteindelijk zoveel duistere dingen gebeurden.’

In dit seizoen komt vooral Nancy Salzman, Raniere’s rechterhand, veel aan het woord. Hoeveel uur bracht u met haar door?
‘De precieze tijd weet ik niet, maar ik denk dat we twintig keer drie dagen met haar hebben gefilmd. Meestal rond grote gebeurtenissen. Een arrestatie of een veroordeling.’

Salzman lijkt zich iedere ontmoeting steeds meer te realiseren wat er precies binnen NXIVM is gebeurd en hoezeer zij hier deel aan had. Uiteindelijk neemt ze het zichzelf enorm kwalijk. Het is een behoorlijk emotionele ontwikkeling. Gelooft u haar?
‘Toen we begonnen, zei ze tegen me: als ik dit ga doen, dan ga ik je precies vertellen hoe ik me voel. Ik denk dat ze dat ze dat heeft gedaan, en dat ze veranderd is. Ik denk dat ze de dingen die ze tijdens onze eerste ontmoetingen zei nu anders ziet. Je vraagt of ik haar geloof. Ik denk dat mensen constant van mening veranderen, dat ze anders gaan denken over wie ze zelf zijn of wat er is gebeurd. En haar perspectief veranderde de hele tijd.’

Ook de nieuwe afleveringen bevatten heel veel beelden en audio-opnames van oude NXIVM-bijeenkomsten. Het moet voor een documentairemaker geweldig zijn dat Raniere obsessief alles wat hij deed, vastgelegd wilde hebben?
‘Zeker. En deze beelden zijn vooral waardevol omdat je de voormalige leden die we interviewen ziet op een moment dat ze nog in NXIVM zitten. Hierdoor wordt het allemaal concreet en is het niet alleen maar iets dat wordt verteld.’

Dit seizoen horen we een gesprek dat Raniere voerde met voormalig lid Allison Mack over het brandmerken. Deze opname toont uitzonderlijk goed aan hoe hij te werk ging. Waarom zat dit fragment niet in het eerste seizoen?
‘We hadden die audio nog niet tot onze beschikking totdat het fragment in de rechtszaal werd afgespeeld. Maar dit zorgt er inderdaad voor dat je eindelijk snapt hoe hij het deed.’

Bent u na twee seizoenen klaar met NXIVM?
‘Ik ben in ieder geval klaar voor mijn volgende project, dat over het Burning Man-festival zal gaan. Blijkbaar blijf ik gefascineerd door het idee dat Utopia bereikt kan worden, alleen ditmaal dan op een wat lichtere en mooiere manier. Het was enorm intens om de laatste jaren met NXIVM bezig te zijn. Toen we aan dit project begonnen had ik een tweeling van nog geen jaar oud en een dochter van twee. Inmiddels zitten de kinderen in groep 3 en 4. Ik weet daarom niet of ik nog een derde deel zou kunnen maken. Al denk ik wel dat er nog heel veel te vertellen is over NXIVM in Mexico. Wat daar is gebeurd, is fascinerend. We hadden tot nu toe geen tijd om daar ook op in te gaan. Maar dit was wat mij betreft wel even het laatste deel. Al blijven we vérité-filmmakers, dus we volgen de dingen zoals ze gebeuren.’