David Lynch in tien anekdotes: Cheetos, Wookiees en een retourtje Vlodrop

Even mijmeren met een kop koffie en een sigaret, voor David Lynch was het een dierbaar ritueel. Of zoals hij het zelf verwoordde: een onmisbaar onderdeel van the art life. Maar het vele roken, waar hij naar eigen zeggen al op zijn achtste mee begon, werd de cineast ten slotte wel fataal. Sinds 2020 leed hij aan longemfyseem en vorig jaar liet hij nog weten nauwelijks meer te kunnen lopen zonder een zuurstofmasker.

Het bericht van zijn overlijden, op 15 januari jongstleden, kwam dus niet geheel als verrassing – al maakt dat het verlies er uiteraard niet minder om. Na zijn laatste speelfilm, Inland Empire, maakte de Amerikaan nog een handvol korte films en een laatste seizoen van de serie Twin Peaks, maar wat hadden we graag nog eens een nieuwe Lynch in de bioscoop gezien.

Terugblikken dan maar. Gelukkig kan dat volop. Het gros van Lynch’ oeuvre is online te bekijken (klik hier voor een overzicht). En in de reeks Close up is op dinsdag 4 maart de Franse documentaire Welcome to Lynchland (2024) te zien, waarin vooral de raadselachtige aard van zijn films centraal staat.

Maar laten we hier eerst nog een keer inzoomen op de kunstenaar zelf, die als persoon zeker zo wonderlijk was als zijn werk. Een portret in tien anekdotes.

David Lynch (1946) presenteerde zichzelf graag als een beeldend kunstenaar die min of meer per ongeluk de cinema in was gerold. Na een rustige jeugd in verschillende Amerikaanse suburbs koos hij voor een studie aan de kunstacademie. Terwijl hij daar een keer werkte aan een schilderij van een nachtelijke tuin zag hij het tafereel in gedachten tot leven komen: het gras begon te wuiven, de bladeren ritselden. Prompt besloot Lynch een filmcamera te kopen, zodat hij zijn kunstwerken voortaan kon animeren. Zo ontstond een fascinatie voor film, die hem deed besluiten van studierichting te veranderen.

Zijn bizarre debuutfilm Eraserhead begon Lynch al te ontwikkelen tijdens zijn studie aan het American Film Institute in Los Angeles. Het script was geïnspireerd door Kafka, Gogol, de Bijbel en zijn eigen angsten voor het vaderschap. In de veronderstelling dat het om een korte film ging, stemde de school ermee in het project te financieren. Ook mocht Lynch decors bouwen in een leegstaande schuur op het schoolterrein. Door een hele reeks tegenslagen duurde het filmproces uiteindelijk wel vijf jaar. Uit geldgebrek deed Lynch zo veel mogelijk zelf en ten slotte woonde hij zelfs fulltime op de set. Dat het project ondanks alles af kwam, was mede te danken aan hoofdrolspeler Jack Nance, die er steeds geld in bleef stoppen en bereid was het rare kapsel van zijn personage al die jaren te behouden.

Star Wars-bedenker George Lucas was zo onder de indruk van Eraserhead en The Elephant Man dat hij Lynch graag wilde strikken voor de regie van Return of the Jedi. De ontmoeting tussen de twee verliep nogal ongemakkelijk. Jaren later vertelde Lynch in een interview dat hij veel respect had voor Lucas, maar totaal niet geïnteresseerd was in Star Wars. Zodra Lucas hem plaatjes toonde van Wookiees kreeg hij vreselijke hoofdpijn. Onderweg naar huis stopte Lynch half in paniek bij een telefooncel om zijn agent te verklaren dat hij dit echt niet wilde doen. ‘Rustig maar,’ suste de agent. ‘Dat hoeft ook niet, al ontzeg je jezelf daarmee wel een fortuin.’

De naargeestige thriller Blue Velvet veroorzaakte nogal wat opschudding, zowel tijdens de opnames als na de release. In een beruchte scène wankelt actrice Isabella Rossellini na een verkrachting naakt en gewond over straat. Toen die scène werd opgenomen, in een stadje in North-Carolina, was de hele buurt gezellig uitgelopen om het filmproces te bekijken. Een paar geschokte bezoekers lichtten de politie in, die Lynch vervolgens verbood om verdere buitenopnames te maken in de gemeente. Voor de beroemde filmrecensent Roger Ebert ging de bewuste scène ook over de schreef. Hij vond dat Lynch Rossellini onteerde door haar zo in beeld te brengen. Jaren later verklaarde Lynch dat de scène was geïnspireerd door een beeld dat hem als kind diep had geraakt. Hij had met zijn broertje op straat gespeeld toen er een verwarde, naakte vrouw voorbij was gelopen. Van schrik waren de broers in huilen uitgebarsten.

In de jaren tachtig had Lynch zeven jaar lang de gewoonte om dagelijks te gaan lunchen in Bob’s Big Boy, een fastfoodrestaurant in Los Angeles. En dan wel precies om half drie ’s middags. Hij had de milkshakemachine bestudeerd en vastgesteld dat die rond dat tijdstip de beste milkshakes leverde. De rest van de middag bleef hij dan aan zijn vaste tafeltje koffiedrinken en creatieve invallen noteren op servetjes. Zelfs vergaderingen en castings vonden vaak plaats in het restaurant. Het ritueel hield abrupt op toen Lynch eens in een steeg achter het filiaal in een vuilcontainer loerde, een verpakking van het milkshakebrouwsel vond en schrok van alle chemische ingrediënten. Een ervaring die hij later fantastisch verwerkte in de film Mulholland Drive.

Naast films en schilderijen maakte Lynch ook bijzondere muziek, zowel solo als samen met anderen (de moeite waard om op te zoeken op Spotify). In een geestig YouTubefilmpje memoreert componist Angelo Badalamenti hoe hij samen met Lynch de legendarische intromuziek van Twin Peaks ontwikkelde. Je ziet het tafereel meteen voor je: de twee mannen zitten naast elkaar achter een piano, Lynch begint een scène te beschrijven, Badalamenti slaat improviserend wat toetsen aan. De regisseur sluit zijn ogen, vertelt verder, geeft soms een technische aanwijzing en ondertussen gaat de componist steeds vuriger spelen. ‘Zo, ja,’ zegt Lynch verrukt. ‘Blijf dit opbouwen, werk naar een climax toe. O Angelo, wat mooi, wat hartverscheurend!’ Na afloop valt Lynch zijn partner ontroerd in de armen. ‘Dit is Twin Peaks, Angelo, verander er geen noot meer aan.’

Van het noir-mysterie Lost Highway konden maar weinig kijkers chocola maken, maar de bezoekers van een Spaanse persvoorstelling werden helemáál uitgedaagd: de filmspoelen werden per ongeluk in een verkeerde volgorde vertoond. Het bleek weinig uit te maken: na afloop waren de journalisten uiterst positief. Toen Lynch hiervan hoorde, kon hij er hartelijk om lachen. Het bevestigde zijn vertrouwen in het puzzelvermogen van zijn publiek. Zoals hij ooit zei over Mulholland Drive: ‘Ik denk dat mensen de film intuïtief wel snappen, maar ze vertrouwen zichzelf niet en willen graag dat alles wordt uitgelegd. Ik vind het heerlijk als mensen gaan analyseren, maar daar hebben ze mijn hulp echt niet bij nodig.’

Eén miljoen dollar betaalde Lynch in 2002 om een maand lang in het Limburgse Vlodrop te mogen verblijven bij de goeroe Maharishi, de grondlegger van transcendente meditatie (TM). De cineast mediteerde al tweemaal per dag sinds de jaren zeventig, toen TM mede dankzij The Beatles in zwang raakte. Hoewel het een domper was dat Maharishi weigerde zijn kamer uit te komen om de deelnemers te ontmoeten – hij sprak ze alleen toe via een tv-scherm – keerde Lynch ‘getransformeerd’ terug naar huis, waar hij prompt een stichting oprichtte om geld in te zamelen voor wereldwijde TM-trainingen. Want al zou maar één procent van de mensheid TM beoefenen, zo geloofde hij heilig, dan volgde wereldvrede vanzelf.

Na zijn laatste speelfilm, Inland Empire, hoopte Lynch op prijzen voor hoofdrolspeelster Laura Dern. Omdat hij geen dure promotie kon betalen, ging hij bij het aanbreken van ‘the awards season’ een hele dag langs Hollywood Boulevard zitten naast een levensgrote poster van Dern, vergezeld door een levende koe. Het leverde helaas geen prijzen op, maar wel veel fijne ontmoetingen, zei Lynch later. Hoewel hij na Inland Empire nooit meer een lange film gefinancierd kreeg, wist hij wel steeds opnieuw te verrassen met opvallende stunts. Zo versloeg hij jarenlang dag in dag uit het weer op zijn YouTubekanaal. ‘Het is vandaag weer heerlijk zonnig in LA. Everyone, have a great day!’

In Steven Spielbergs autobiografische drama The Fablemans (2022) speelt Lynch een prachtig bijrolletje als regisseur John Ford. Hij had aanvankelijk geen zin, maar las toen toch het script en vond de bewuste scène te sterk om af te slaan. Als vergoeding stelde hij één eis aan Spielberg: een zak Cheetos in de kleedkamer. ‘Daar ben ik gek op, maar omdat ze ongezond zijn eet ik ze niet vaak. Het moest wel een grote zak zijn, want als je eenmaal begint…’