Breaking Social: hoopvolle docu over kleine stappen in de strijd tegen corruptie

Het sociaal contract schrijft voor dat we ons allemaal houden aan de basale regels van de maatschappij: de wet naleven, belasting betalen, als het even kan vriendelijk zijn voor elkaar, enzovoorts. Maar de meest succesvolle mensen ter wereld hebben lak aan die regels en spelen hun eigen spel, zo laat de Zweedse regisseur Fredrik Gertten zien in Breaking Social.

Daarvoor gaat hij onder meer naar Chili, waar boeren zonder water zitten omdat grote mijnbouwcorporaties dat wegslurpen, naar de Verenigde Staten, waar werknemers van Amazon-magazijnen onder beestachtig slechte voorwaarden werken, en naar Malta, waar journalist Daphne Caruana Galizia in oktober 2017 werd vermoord omdat ze verslag deed van corruptie en politieke schandalen op het eiland. ‘Met de documentaire wil ik mensen ervoor behoeden om te denken dat corruptie en kleptocratieën in het westen niet voorkomen,’ zegt Gertten. ‘Daarom wilde ik de Amerikaanse corruptie-onderzoeker Sarah Chayes zo graag betrekken in de documentaire. Zij begon met het bestuderen van corruptie in arme landen als Afghanistan, maar legde dat model vervolgens op haar thuisland en kwam erachter dat het ook daar past.’

Nieuw of onbekend zijn de voorbeelden die de documentaire eruit pikt niet echt, maar daar is het volgens Gertten niet zozeer om te doen. ‘Belangrijker is dat alle mensen die ik in de documentaire volg kleine stapjes ondernemen tegen corruptie en kleptocratie.’ Zo gingen de Chilenen massaal de straat op, niet alleen vanwege de toestand met het water maar vanwege bredere onvrede over ongelijkheid en corruptie. Ook volgt de documentaire iemand in Malta die na de moord op Galizia een klein webmagazine opzette, een Brit die vanuit morele gronden zijn baan opzegde bij een bureau dat voor grof geld verkiezingscampagnes spint en iemand die te midden van de coronapandemie en ondanks alle tegenwerking vanuit Amazon een vakbond voor magazijnmedewerkers op poten zette.

‘Veel mensen zitten enorm in hun maag met de oneerlijkheid van het spel, maar zitten niet bij de pakken neer,’ zegt Gertten. ‘Onwrikbaar geloof in verandering is op zichzelf al een daad van verzet. Documentaires zijn bij uitstek in staat om ons een gedeelde taal te geven om corruptie en kleptocratie te benoemen en te bestrijden.’ De documentairemaker hoopt dat mensen Breaking Social samen met hun familie en vrienden bekijken, er vervolgens ook van gedachten over wisselen en mogelijk in actie komen. ‘We zullen niet zomaar alle problemen oplossen, maar we zullen ons in ieder geval minder verward voelen over de problematiek.’

In de documentaire krijgt ook historicus en schrijver Rutger Bregman ruim baan om zijn stokpaardjes te berijden: ‘We leven in een maatschappij waarin degenen die het meeste bijdragen vaak het minste krijgen,’ echoot hij de geest van zijn boeken Morele ambitie en De meeste mensen deugen. ‘Mensen met banen die niets bijdragen, krijgen een groter stuk van de taart.’ En: ‘We zijn niet fundamenteel corrupt, de meeste mensen willen anderen helpen en iets bijdragen. Maar we zijn heel goed in het bouwen van een systeem dat het moeilijk maakt om zingeving te vinden in het leven.’

‘Bregman helpt ons ermee om na te gaan of er in onze eigen maatschappij ook praktijken van corruptie en kleptocratie spelen,’ reageert Gertten. ‘Van die inspiratie maak ik graag gebruik. Natuurlijk neemt Bregman een extreme morele positie in en dat is op een bepaalde manier ook provocerend, maar juist in dit tijdsgewricht is het uitermate belangrijk dat er jonge, dappere en succesvolle personen zijn die hun moraal serieus nemen.’

De protesten in Chili die de documentaire in beeld brengt, mondden uit in het opstellen van een nieuwe, eerlijker grondwet voor het land. Maar daar bleef het bij, want de nieuwe grondwet werd weggestemd. Dat tekende zich al tijdens de opnamen van Breaking Social af, maar de Zweed kiest ervoor om dat in zijn documentaire achterwege te laten. ‘Dat de grondwet er niet doorheen is gekomen, betekent niet dat alles meteen verloren is. Liever benadruk ik de protestbeweging die ervoor heeft gezorgd dat er überhaupt een nieuwe grondwet geschreven kon worden. Soms is het moeilijk om de winst te zien, maar die is er wel. In Chili gingen miljoenen mensen de straat op, in de hoop het sociaal contract te herschrijven. Dat is een fantastisch mooi proces, dat onder het oppervlak nog altijd sluimert. Het is geen voetbalwedstrijd waarin het resultaat na negentig minuten duidelijk is: pas over langere tijd zal blijken waar alle veranderingsdrang toe leidt.’

Met een hele reeks sterke mannen aan de macht die weinig voor lijken te hebben met het herschrijven van het sociaal contract – zoals Donald Trump, Vladimir Poetin en Xi Jinping – is het ook volgens Gertten een ‘gecompliceerde tijd’. Daarom is het volgens hem nog belangrijker om terug te gaan naar de basis: mensen zijn in de basis niet slecht en zijn erop gericht samen te werken. ‘We kunnen de maatschappij wel degelijk anders indelen,’ sluit de documentairemaker af. ‘Zodra je cynisch wordt of de hoop verliest, zul je de beste vrienden worden met figuren als Donald Trump en Elon Musk. Zij zijn meesters in provocatie en weten daarmee te voorkomen dat ze over de echt belangrijke zaken moeten praten. Trump en co willen niets liever dan dat je cynisch blijft.’