Bitterzoete terugblik op de videotheek

Voor een student in de jaren negentig was er geen beter baantje te bedenken dan medewerker in een videotheek. De zaak waar ik zelf achter de balie stond (een MovieMax-filiaal in het centrum van Ede) ging pas om één uur ’s middags open, dus tot diep in de nacht in de kroeg hangen was geen probleem. Op het bedienen van de kassa na hoefde je nauwelijks iets te kunnen, al was filmkennis uiteraard wel handig, en mensenkennis trouwens ook, gezien de eeuwig terugkerende vraag: ‘Weet jíj dan misschien nog iets leuks?’ Op rustige dagen kon je onder werktijd filmkijken, en binnen sjekkies roken mocht ook nog gewoon. Huren deed je zelf gratis, net als al je vrienden en leuke vaste klanten – niemand die het controleerde. Kersen op de taart waren de vele markante routines: de man die uitentreuren dezelfde flauwe Adam Sandler-komedie meenam, de bejaarde vrouw die wekelijks een pornootje kwam halen voor haar man, de kleurrijke scheldpartijen om hoogopgelopen boetes.

Wie ook met dit soort warme gevoelens terugdenkt aan de videotheek, en de hele cultuur daaromheen, kan z’n hart ophalen aan het IFFR-Focusprogramma Hold Video in Your Hands, dat zo’n twintig uiteenlopende films omvat. Het thema werd geïnspireerd door een mooi toeval, vertelt programmeur Olaf Möller: ‘Vrijwel gelijktijdig ontving het festival twee bijzondere inzendingen: Videotheek Marco van de Rotterdammer Gyz La Rivière, en Videoheaven van Amerikaan Alex Ross Perry. Twee films met elk een heel eigen karakter maar ook veel overeenkomsten: het zijn allebei documentaires over de opkomst en ondergang van de videotheek in de jaren tachtig, negentig en nul. Kennelijk hangt er iets in de lucht, zeiden we tegen elkaar. En dus besloten we rond deze twee titels, die op het IFFR hun wereldpremière beleven, een heel programma samen te stellen. Een belangrijk element daarin is het gemeenschapsgevoel dat video van meet af aan opriep. In een grote stad als Rotterdam had je destijds allerlei gespecialiseerde videotheken: Turkse, Marokkaanse, Chinese, Hindoestaanse. Erotiek natuurlijk. Maar ook groepen als skaters, punks en horrorfreaks kwamen rond video samen.’

Over Rotterdamse videotheken gesproken: een van de opmerkelijkste exemplaren was eind jaren tachtig te vinden in het toenmalige metrostation Churchillplein/Beurs. Het heette Videotheek Marco en had als slogan (knipogend naar de toen welig tierende zwarte videomarkt): ‘Legaal onder de grond’. Gyz La Rivière – filmmaker, beeldend kunstenaar en ras-Rotterdammer – heeft altijd zo’n zwak gehouden voor het obscure zaakje dat hij het wel passend vond zijn nieuwe documentaire ernaar te vernoemen. Videotheek Marco (de film dus) is een knap samengesteld en erg onderhoudend portret van de videotheek in het Nederlandse straatbeeld, goeddeels opgebouwd uit archiefbeelden. Een visuele tijdcapsule die niet alleen gaat over filmcultuur, maar ook over technologie, mode, architectuur en bovenal: vergankelijkheid.

Voordat La Rivière aan de film begon, had hij in 2021 al een vuistdik fotoboek uitgebracht met de titel Home Video, videotheken en video in Groot-Rotterdam. ‘Het idee ontstond tijdens de pandemie,’ vertelt hij, ‘toen iedereen zich thuis op de bank suf zat te streamen. Op zeker moment dacht ik toen: sjezus, wat mis ik de videotheek. Dat hele sociale gebeuren, dat je even je huis uit komt, daar lekker rondneust en een praatje maakt. Nu maak ik als kunstenaar veel gebruik van de stadsarchieven, dus daarin ben ik toen eens gaan zoeken naar beelden van videotheken. Dat leverde in eerste instantie niet meer op dan een handjevol foto’s. Vanaf dat moment werd het een soort challenge om te kijken wat ik kon vinden. Ik deed overal oproepen, spoorde oud-videotheekeigenaren op, ging de archieven van Beeld en Geluid en alle regionale omroepen doorspitten. Ten slotte liep het een beetje uit de hand – vandaar eerst dat veel te dikke boek, en nu dus ook deze film.’

De fascinatie voor video wil La Rivière niet afdoen als pure nostalgie. ‘Natuurlijk maakt dat er deel van uit. Verouderde technologie, plekken die niet meer bestaan: zulke dingen roepen vanzelf iets weemoedigs op. Maar de videotheek was wel echt een uitzonderlijk fenomeen. Binnen drie decennia kwam het op, werd het straatbeeld erdoor overspoeld, en verdween het ook weer. En in dat korte tijdbestek was het een plek waar iedereen elkaar kon treffen: jong, oud, rijk, arm.’

Niet voor niets begint Videotheek Marco met een citaat uit de film Smoke, uitgesproken door de eigenaar van een sigarenwinkeltje: ‘People say you have to travel to see the world. Sometimes I think that if you just stay in one place and keep your eyes open, you’re going to see just about all that you can handle.’ De videotheek als venster op de wereld: lokaal en mondiaal tegelijk. La Rivière: ‘In de jaren tachtig was er nog weinig op tv, en als je dan jong was en je woonde ook nog in een plaats zonder bioscoop, kon je in een videotheek echt hele nieuwe werelden ontdekken. In de betere zaken kon je je bovendien kundig laten adviseren, en titels doorgeven die dan voor je werden besteld. In die zin is dat streamen van nu echt een verarming hoor. Titels komen en gaan, en veel klassiekers zijn überhaupt niet te vinden, vanwege het gedoe met rechten. Het hele proces heeft iets vluchtigs, omdat die sociale en tastbare elementen ontbreken.’

Net als IFFR-programmeur Olaf Möller heeft La Rivière de indruk dat het thema momenteel in de lucht hangt: ‘Ik zie dat wel om me heen ja, dat de VHS-cultuur weer een opleving heeft. Zoals bijvoorbeeld ook platenzaken weer prima lopen. Dat lijkt me meer dan een kortstondige gril. Een wereld die helemaal uit abstracte data bestaat, dat vindt toch niemand leuk?’

Een mooi voorbeeld van die opleving is de recente doorstart van Kim’s Video in New York. Een zaak met een legendarisch uitgebreide collectie, die na lang kwakkelen in 2014 de deuren sloot en nu toch weer actief is vanuit de lobby van een bioscoop. In de hoogtijdagen bestond het personeel van Kim’s uit notoire film-geeks, van wie een aantal zelf ook films ging maken. Een van hen is Alex Ross Perry, de regisseur van die andere videotheekdocu die op het iffr in première gaat: Videoheaven.

Wie eerst Videotheek Marco ziet en daarna Videoheaven, kan even een déjà vu-gevoel ervaren: weer een beeldessay over de opkomst en ondergang van de videotheek? Maar Videoheaven (met voice-over van actrice Maya Hawke) blijkt toch een heel eigen insteek te hebben: de verbeelding van de videotheek in films en series. Net als Gyz La Rivière is Alex Ross Perry indrukwekkend diep de archieven ingedoken, zij het in dit geval dus die van de cinema zelf. Met als resultaat een royale reeks fragmenten uit blockbusters, indiefilms, cultcinema, soaps en sitcoms, waarin naar lieve lust wordt gemijmerd, geflirt en gekibbeld tussen de videoschappen. Perry (vooral bekend als maker van videoclips en muziekdocu’s) toont zich inderdaad een eersteklas film-geek, door maar liefst drie uur voor dit college uit te trekken en soms wel erg diep in te gaan op flink marginale producties. Maar ach, hij richt zich dan ook evident op mede-cinefielen, en die zul je vermoedelijk niet horen klagen.

Net als Videotheek Marco zou je Videoheaven het documentair equivalent van een requiem kunnen noemen, waarbij vooral Perry’s film welhaast religieuze trekken aanneemt. In zijn verbeelding is de videotheek een ware cultuurtempel geweest; een kerk voor gedesillusioneerde Gen X’ers, die zich nu, in het digitale tijdperk, massaal ontheemd voelen. Onverbiddelijk sluit Videoheaven af met een scène uit de sf-film I Am Legend uit 2007, waarin Will Smith als laatste mens in een post-apocalyptische wereld troost zoekt in een videotheek. Hij vindt er schoonheid en escapisme, voelt zich verbonden met het verleden, maakt praatjes met imaginaire andere klanten. Voor ons, stelt Perry somber vast, zal zelfs zo’n laatste toevluchtsoord na de apocalyps niet meer beschikbaar zijn.